Αυτισμός: Ποιο είναι το κλειδί για την τυπική μάθηση και ανάπτυξη των παιδιών;

Τα άτομα με αυτισμό σκέφτονται διαφορετικά από τους άλλους και η κοινωνική αποδοχή δεν αποτελεί απαραίτητα πρωταρχικό κίνητρο γι’ αυτά. Ίσως, ως αποτέλεσμα, τα άτομα με αυτισμό δεν παρακολουθούν προσεκτικά τις κοινωνικές συμπεριφορές των άλλων, ούτε μιμούνται τι κάνουν, τι λένε ή τι φορούν οι άλλοι σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα. Σπάνια παρακινούνται από τις κοινωνικές ανταμοιβές ή από την απειλή της απώλειας κοινωνικών ευκαιριών.

Τίποτα από αυτά δεν σημαίνει ότι τα άτομα με αυτισμό αντιπαθούν την κοινωνική εμπλοκή (άλλα την αντιπαθούν, άλλα όχι), ούτε σημαίνει ότι τα αυτιστικά άτομα δεν νιώθουν ποτέ μοναξιά. Σημαίνει όμως ότι τα αυτιστικά άτομα αντιδρούν διαφορετικά στα κίνητρα συμπεριφοράς και, ως αποτέλεσμα, συχνά δεν διαθέτουν τις δεξιότητες και τις επιθυμίες που ωθούν τους συνομηλίκους τους να επιτύχουν κοινωνικά εγκεκριμένους στόχους.

Τι είναι τα κοινωνικά κίνητρα;

Τα περισσότερα βρέφη, παιδιά, έφηβοι και ενήλικες παρακινούνται σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνική αποδοχή, την ένταξη και τις ανταμοιβές. Τα βρέφη στρέφουν το κεφάλι τους και χαμογελούν όταν ένα άλλο άτομο προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή τους. Τα νήπια εργάζονται σκληρά για να κερδίσουν την προσοχή και τον έπαινο των γονέων και άλλων ενηλίκων. Οι έφηβοι περνούν μεγάλο μέρος του χρόνου τους μιμούμενοι και προσπαθώντας για την αποδοχή των συνομηλίκων -ή ελπίζοντας σε έπαινο από τους γονείς και τους δασκάλους. Οι ενήλικες παρακινούνται επίσης από την έγκριση των άλλων: οι περισσότεροι θα εργαστούν σκληρότερα για την αναγνώριση από τους συνομηλίκους ή για την ευκαιρία να επιλεγούν, να συμπεριληφθούν ή να προωθηθούν σε μια κοινωνική κατάσταση.

Για να επιτύχουν κοινωνική αποδοχή, ένταξη ή προαγωγή, οι περισσότεροι άνθρωποι παρακολουθούν πολύ στενά τι κάνουν, τι θέλουν ή τι εγκρίνουν οι άλλοι. Σε όλες τις ηλικίες, μιμούμαστε τους συνομηλίκους μας και αναζητούμε στοιχεία που θα μας βοηθήσουν να αποκτήσουμε κοινωνικό κύρος. Τα βραβεία για κοινωνική αποδοχή υπάρχουν παντού, από την επιλογή ως “Βασιλιάς και Βασίλισσα του χορού” μέχρι τον υπάλληλο του μήνα, την εκλογή σε γραφείο ή την αποδοχή σε μια αδελφότητα ή κοινωνική λέσχη.

Επειδή τόσο μεγάλο μέρος της ζωής μας είναι συνδεδεμένο με τη διαδικασία επίτευξης κοινωνικής αποδοχής, θεωρούμε δεδομένη την επιθυμία να παρατηρούμε και να μιμούμαστε την κοινωνική συμπεριφορά των συνομηλίκων μας. Επιπλέον, υποθέτουμε ότι, για παράδειγμα, η “τιμωρία” ενός εφήβου θα είναι μια ουσιαστική συνέπεια για κακή συμπεριφορά, ενώ η υποστήριξη κοινωνικών δραστηριοτήτων θα είναι μια ουσιαστική ανταμοιβή.

Τα κοινωνικά κίνητρα είναι ο κινητήριος μοχλός για τη μάθηση, τα επιτεύγματα και τις επιλογές ζωής. Δεν επιδιώκουμε την αποδοχή απλώς και μόνο επειδή το χαμόγελο είναι πιο ευχάριστο από τη συνοφρύωση, αλλά επειδή θέλουμε ενεργά την εμπειρία του να είμαστε ευπρόσδεκτοι και να συμπεριλαμβανόμαστε ανάμεσα στους συνομηλίκους μας.

Πώς λειτουργούν τα κοινωνικά κίνητρα στον αυτισμό;

Η θεωρία των κοινωνικών κινήτρων του αυτισμού αναφέρει ότι τα αυτιστικά παιδιά ενδιαφέρονται εγγενώς λιγότερο για την κοινωνική εμπλοκή. Ως αποτέλεσμα, δίνουν λιγότερη προσοχή στις κοινωνικές πληροφορίες. Το αποτέλεσμα: μειωμένη κοινωνικο-γνωστική ανάπτυξη, η οποία μπορεί να περιγραφεί ως οτιδήποτε έχει να κάνει με την κατανόηση των άλλων ανθρώπων και των πράξεων τους.

Για παράδειγμα, τα αυτιστικά άτομα συχνά στερούνται:

• Θεωρία του νου (ToM): Την ικανότητα να κατανοούν ότι οι άλλοι άνθρωποι σκέφτονται διαφορετικά ή να μαντεύουν με ακρίβεια τι σκέφτονται και τι αισθάνονται οι άλλοι
• Δεξιότητες μίμησης: Την ικανότητα να παρατηρούν προσεκτικά και να αντιγράφουν τη συμπεριφορά των συνομηλίκων τους σε διάφορες κοινωνικές καταστάσεις
• Επικοινωνιακές δεξιότητες: Η ικανότητα χρήσης της κατάλληλης λεκτικής και μη λεκτικής γλώσσας για την επικοινωνία επιθυμιών, αναγκών και ιδεών
• Δεξιότητες παιχνιδιού: Η ικανότητα ουσιαστικής συμμετοχής με συνομήλικους της ίδιας ηλικίας σε κατάλληλα για την ηλικία τους παιχνίδια που απαιτούν συνεργασία ή κοινή δημιουργική σκέψη
• Ενσυναίσθηση: Η ικανότητα να μπαίνει κανείς στη θέση ενός άλλου ατόμου και να φαντάζεται πώς μπορεί να αισθάνεται

Εκτός από αυτά τα ελλείμματα, τα οποία, όπως είναι φυσικό, καθιστούν την καθημερινή ζωή εξαιρετικά δύσκολη, τα άτομα με αυτισμό δεν παρακινούνται στη δράση από την αποδοχή των άλλων.

Αυτό δεν σημαίνει ότι τα αυτιστικά άτομα ενεργούν άσχημα προκειμένου να κερδίσουν την αποδοκιμασία -στην πραγματικότητα, αυτό είναι εξαιρετικά σπάνιο. Αντίθετα, σημαίνει ότι πολλά άτομα στο φάσμα αγνοούν ή αδιαφορούν για τις προσδοκίες των άλλων.

Έτσι, για παράδειγμα, ένα παιδί με αυτισμό μπορεί να είναι απόλυτα ικανό να δέσει (για παράδειγμα) τα παπούτσια του, αλλά μπορεί να μην έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να το κάνει. Το γεγονός ότι “όλα τα άλλα παιδιά” δένουν μόνα τους τα παπούτσια τους είναι άσχετο.

Η έλλειψη κοινωνικών κινήτρων είναι ιδιαίτερα σημαντική για τα πολύ μικρά παιδιά που μαθαίνουν πολλά στα πρώτα χρόνια της ζωής τους μέσω της μίμησης και του μιμητικού παιχνιδιού. Μπορεί επίσης να αποβεί ανασταλτική καθώς τα παιδιά γίνονται έφηβοι και ενήλικες. Πολλά αυτιστικά άτομα “χτυπούν τοίχο” όταν οι δεξιότητες κοινωνικής επικοινωνίας και τα κοινωνικά κίνητρα δεν μπορούν να συμβαδίσουν με τις διανοητικές τους ικανότητες.

Αποτελούν τα κίνητρα θεραπεία του αυτισμού;

Τα κίνητρα είναι το κλειδί για κάθε είδους εκπαίδευση ή κατάρτιση. Κανείς δεν θα συμπεριφερθεί ή θα ενεργήσει με προκαθορισμένους τρόπους αν δεν έχει λόγο να το κάνει.

Στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς (ΑΒΑ) τα κίνητρα ονομάζονται “ενισχυτές” και διδάσκουν τις επιθυμητές συμπεριφορές σε παιδιά (και σε ορισμένους ενήλικες) με αυτισμό. Αυτά τα κίνητρα βασίζονται στις προτιμήσεις του ατόμου. Ως αποτέλεσμα, μπορεί να περιλαμβάνουν τροφικές λιχουδιές (συχνά μικρές καραμέλες ή κράκερ) ή προτιμώμενες δραστηριότητες (για παράδειγμα, την ευκαιρία να χοροπηδήσουν σε ένα τραμπολίνο ή να παίξουν με τα αγαπημένα τους παιχνίδια).

Ορισμένες φορές είναι δυνατόν ο θεραπευτής να δημιουργήσει μια ισχυρή θετική σχέση με τον μαθητή και σε αυτές τις περιπτώσεις, μια αγκαλιά ή ένα “high five” μπορεί επίσης να είναι μια ουσιαστική ανταμοιβή.

Ακόμα και όταν η ανταμοιβή “ξεθωριάζει” καθώς ο μαθητής αρχίζει να εκτελεί μια συμπεριφορά από μνήμης, ο μαθητής δεν γενικεύει απαραίτητα τη συμπεριφορά. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να μάθει να χαμογελάει και να λέει καλημέρα στη δασκάλα του κάθε μέρα. Στην αρχή, ανταμείβεται κάθε φορά με μια μικρή λιχουδιά. Αργότερα, λαμβάνει ένα αυτοκόλλητο αντί για λιχουδιά. Τέλος, λέει καλημέρα χωρίς κανενός είδους ανταμοιβή. Επειδή όμως μπορεί να μην παρατηρεί ή να μην εκτιμά το απαντητικό χαμόγελο της δασκάλας, μπορεί να μην έχει ενεργή επιθυμία να ανταλλάσσει χαμόγελα.

Επιπλέον, είναι πιθανό το παιδί να χαμογελάσει και να πει καλημέρα μόνο στο περιβάλλον στο οποίο έμαθε τη συμπεριφορά, επειδή δεν έχει γενικεύσει την ιδέα ότι “κάποιος χαμογελάει και λέει καλημέρα σε όλους”.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις της έλλειψης κοινωνικού κινήτρου για τα αυτιστικά άτομα;

Γνωρίζοντας πόσο διάχυτο είναι το κοινωνικό κίνητρο για σχεδόν όλα όσα κάνουμε σε όλη μας τη ζωή, είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι η έλλειψη κοινωνικού κινήτρου σε ένα άτομο με αυτισμό μπορεί να οδηγήσει σε κάποια σοβαρά ελλείμματα. Αυτό ισχύει ακόμη και αν το άτομο είναι έξυπνο, ικανό, δημιουργικό, συμπαθητικό και πρόθυμο να ασχοληθεί με τους άλλους – και, φυσικά, είναι πολύ πιο σημαντικό για ένα άτομο που έχει χαμηλότερο δείκτη νοημοσύνης, προβλήματα συμπεριφοράς και δυσκολία στον προφορικό λόγο.

Τα άτομα στο φάσμα του αυτισμού συχνά αγνοούν τις κοινωνικές προσδοκίες ή τη σημασία τους. Ως αποτέλεσμα, μπορεί να:

1. Να ντύνονται ή να μιλούν ακατάλληλα με βάση την κατάσταση στην οποία βρίσκονται (φορώντας σορτσάκι στη δουλειά, για παράδειγμα)
2. Να επιλέγουν να μην ολοκληρώνουν εργασίες που θεωρούν αδιάφορες ή ασήμαντες (συμπεριλαμβανομένου, για παράδειγμα, του ξυρίσματος ή της ολοκλήρωσης μιας σχολικής εργασίας)
3. Παρεξηγούν την προφορική ή μη λεκτική κοινωνική επικοινωνία και αναλαμβάνουν δράση με βάση αυτή την παρεξήγηση
4. Συμπεριφέρονται με ακούσιο αγενή ή απερίσκεπτο τρόπο λόγω έλλειψης κοινωνικής κατανόησης ή άγνοιας των λεπτών προφορικών ή μη προφορικών ενδείξεων
5. Βρίσκονται κοινωνικά απομονωμένοι επειδή δεν έχουν προσεγγίσει ή δεν έχουν ανταποδώσει κοινωνικές προσκλήσεις
6. Χάνουν ευκαιρίες που θα μπορούσαν να είχαν έρθει στον δρόμο τους αν είχαν εκμεταλλευτεί ευκαιρίες τις οποίες δεν γνώριζαν ή στις οποίες δεν ανταποκρίθηκαν
7. Χάνουν σχέσεις με συνομηλίκους ως αποτέλεσμα της επιμονής σε θέματα προσωπικού ενδιαφέροντος που δεν ενδιαφέρουν τους άλλους (και ιδιαίτερα ως αποτέλεσμα της επιμονής σε ενδιαφέροντα ακατάλληλα για την ηλικία, όπως παιδικές ταινίες, βιντεοπαιχνίδια κ.ο.κ.)

Αν και δεν είναι δυνατόν να “διδάξουμε” τα κοινωνικά κίνητρα, είναι δυνατόν να παρέχουμε υποστήριξη, συμβουλές και καθοδήγηση τόσο σε παιδιά όσο και σε ενήλικες με αυτισμό. Για τα άτομα που έχουν το ενδιαφέρον και την ικανότητα, για παράδειγμα, να φοιτήσουν στο κολέγιο, να εργαστούν σε ανταγωνιστικές θέσεις εργασίας ή να δημιουργήσουν σχέσεις με ενήλικες, η εκπαίδευση κοινωνικών δεξιοτήτων και η υποστήριξη 1:1 είναι εξαιρετικά σημαντική. Σε πολλές περιπτώσεις, τα προβλήματα μπορούν να αποτραπούν και οι ευκαιρίες να αξιοποιηθούν με λίγη βοήθεια και συμβουλές την κατάλληλη στιγμή.