Χάρτης ανθρώπινης συνείδησης: Τι είναι η συνείδηση και από ποιους τομείς αποτελείται;

Τι ορίζουμε ως συνείδηση;

Οι άνθρωποι κάποτε θεωρούσαν ότι ο πλανήτης μας ήταν το φυσικό κέντρο του ηλιακού συστήματος, οπότε δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι εκτιμούμε επίσης πολύ τη συνείδηση, την προφανώς μοναδική ιδιότητα που επιτρέπει στο είδος μας να εξετάζει τέτοια θέματα.

Αλλά τι είναι η συνείδηση; Το θέμα αυτό υπήρξε εξαιρετικά αμφιλεγόμενο στην επιστημονική και φιλοσοφική παράδοση. Οι στοχαστές έχουν ξοδέψει τεράστιο χρόνο και μελάνι προσπαθώντας να διαλευκάνουν μυστήρια, όπως το πώς λειτουργεί η συνείδηση και πού βρίσκεται.

Η σύντομη απάντηση δεν είναι πολύ ικανοποιητική. Οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι εξακολουθούν να μην μπορούν να συμφωνήσουν σε μια αόριστη ιδέα για το τι είναι η συνείδηση, πόσο μάλλον σε έναν αυστηρό ορισμό. Ένας λόγος γι’ αυτό είναι ότι η έννοια χρησιμοποιείται για να σημαίνει ελαφρώς διαφορετικά πράγματα. Πολλοί ειδικοί συμφωνούν, ωστόσο, ότι τα συνειδητά όντα έχουν επίγνωση του περιβάλλοντός τους, του εαυτού τους και της αντίληψής τους. Πιο συγκεκριμένα είναι όλα όσα βιώνετε. Είναι η μελωδία που έχει κολλήσει στο κεφάλι σας, η γλυκύτητα της μους σοκολάτας, ο παλλόμενος πόνος ενός πονόδοντου, η σφοδρή αγάπη για το παιδί σας και η πικρή γνώση ότι τελικά όλα τα συναισθήματα θα τελειώσουν.

Από πόσους τομείς αποτελείται η συνείδησή σας (ESP-A);

Η συνείδησή σας αποτελείται από τέσσερις διαφορετικούς τομείς. Πιο αναλυτικά:

1. Ο πρώτος τομέας είναι αυτός με τον οποίο συμβαίνει τώρα. Το ομιλούν μέρος του μυαλού σας διαβάζει αυτό το κείμενο και σκέφτεται τι σημαίνει. Αυτό είναι το “Εγώ” μέρος της συνείδησής σας, το οποίο αντανακλά τα τεκταινόμενα και αφηγείται τι είναι και τι θα έπρεπε να είναι, όπως π.χ: “Διαβάζω αυτό το μήνυμα και αναρωτιέμαι τι σημαίνει”. Το εγώ (E) είναι ένας αυτοσυνειδησιακός, αναστοχαστικός βρόχος που εξελίσσεται ως ερμηνευτής που λειτουργεί για να δικαιολογεί τις πράξεις σας. Αναδύεται από αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε τον πρωταρχικό “εαυτό” σας.
2. Ο πρωταρχικός σας εαυτός (S) είναι η ενσώματη προοπτική που έχετε για τον κόσμο. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την τελευταία φορά που νιώσατε ανασφάλεια ή ευάλωτοι ή ανησυχήσατε για το τι θα συμβεί και προβλέψατε πόνο ή απειλή ή απώλεια ή κριτική. Μπορεί ακόμη και να σκεφτήκατε: “Μακάρι να μην ήμουν τόσο αγχωμένος και ευάλωτος”. Αυτή η πρόταση αποτυπώνει τον τρόπο με τον οποίο συχνά διαμορφώνεται η σχέση “εγώ-εγώ“.

Κατά την αφήγηση των όσων συμβαίνουν, το εγώ συχνά κάνει κρίσεις ή αιτήματα προς τον εαυτό. Αυτή η πλαισίωση του εγώ που καθοδηγεί τον εαυτό ευθυγραμμίζεται πολύ στενά με την αντίληψη του Φρόιντ για το εγώ και το είδωλο ως κάτι παρόμοιο με τη σχέση μεταξύ ενός αναβάτη και ενός αλόγου. Το 1932 ο Φρόυντ έγραψε: “Ο Φρόυντ είναι ο άνθρωπος που έχει την ικανότητα να κάνει το άλογο με το άλογο”. Θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τη σχέση του εγώ με το είδωλο με τη σχέση μεταξύ ενός αναβάτη και του αλόγου του. Το άλογο παρέχει την κινητική ενέργεια και ο αναβάτης έχει το προνόμιο να καθορίζει τον στόχο και να καθοδηγεί τις κινήσεις του ισχυρού του αλόγου προς αυτόν. Όμως πολύ συχνά, στις σχέσεις μεταξύ του εγώ και του είδωλού, συναντάμε μια εικόνα της λιγότερο ιδανικής κατάστασης, στην οποία ο αναβάτης είναι υποχρεωμένος να καθοδηγήσει το άλογό του προς την κατεύθυνση προς την οποία το ίδιο θέλει να κινηθεί.

Φανταστείτε τώρα να λέτε στον εαυτό σας: “Ελπίζω οι άλλοι άνθρωποι να μην ξέρουν πόσο αγχωμένος και ευάλωτος νιώθω”. Μπορεί να έχετε αυτή τη σκέψη επειδή σας ενδιαφέρει τι σκέφτονται οι άλλοι άνθρωποι, θέλετε να σας εκτιμούν και δεν θέλετε οι άλλοι να σας βλέπουν ως φοβισμένους ή αδύναμους ή χωρίς αυτοπεποίθηση.

3. Διαχειριζόμαστε τις εντυπώσεις μας με τους άλλους μέσω της προσωπικότητάς μας (P). Αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο προσπαθείτε να φορέσετε μια μάσκα ή να παίξετε έναν ρόλο με τρόπο που σας επιτρέπει να ενταχθείτε στην κοινωνική αρένα και να πλοηγηθείτε στις σχέσεις σας με τους άλλους. Κάθε φορά που προσπαθείτε να φιλτράρετε συνειδητά πληροφορίες από τους ανθρώπους, κάτι που θα μπορούσε να περιλαμβάνει τα πάντα, από το να βάζετε κλειδαριά στο ημερολόγιό σας, να κλείνετε την πόρτα σας πριν από μια ευαίσθητη συζήτηση μέχρι να έχετε μια ιδιωτική σκέψη που δεν πρέπει να πείτε δημοσίως, φιλτράρετε πληροφορίες που βρίσκονται στο χώρο του εγώ-εαυτού σας από τον τομέα της προσωπικότητας.
4. Τέλος, αφιερώστε ένα δευτερόλεπτο και απλά να είστε. Στο “απλά να είστε“, αφήστε τις πεποιθήσεις, τις επιθυμίες, τις ορμές, τις επιθυμίες, τις σκέψεις και τα συναισθήματά σας. Απλά καθίστε και παρακολουθήστε αυτό που βιώνετε ωμά. Αυτό είναι το πεδίο της καθαρής επίγνωσης (A). Είναι το πεδίο της εμπειρίας που απλά σας παρουσιάζεται. Είναι πώς ο εγκέφαλος μετατρέπεται στην υποκειμενική εμπειρία του πρώτου προσώπου. Αυτή είναι η επιστημολογική σας πύλη στον κόσμο και σας επιτρέπει να βιώσετε την ύπαρξη ως ένα είδος μάρτυρα. Αυτή η καθαρή επίγνωση είναι αυτό που ο φιλόσοφος Ρομπ Σκοτ ονόμασε “isness“. Δεν απαιτεί κανένα συμπέρασμα ή ανάλυση ή εικασία.

Με αυτούς τους τέσσερις τομείς της ανθρώπινης συνείδησης προσδιορισμένους, μπορούμε τώρα να προκείψουν μερικά ωραία πράγματα. Πρώτον, κάθε τομέας βρίσκεται σε επαφή με τους άλλους.

Σκεφτείτε πώς η καθαρή επίγνωση ερμηνεύεται από έναν εαυτό. Επιστρέφοντας στο παράδειγμα του αισθήματος της ευαλωτότητας, σκεφτείτε πώς θα αντιδρούσατε σε κάποιον που θα σας ύψωνε τη φωνή του ενώ βρισκόσασταν σε αυτή την κατάσταση. Πολύ πιθανόν, ο πρωτόγονος εαυτός σας θα αντιλαμβανόταν αυτόν τον τόνο ως απειλή. Μπορούμε να πούμε ότι απλώς υπάρχει η αντιληπτική εμπειρία μιας δυνατότερης φωνής σε ένα επίπεδο. Ωστόσο, ο πρωτεύων εαυτός αρπάζει αυτή την εμπειρία και την αισθάνεται ως απειλή και τοποθετεί τον τόνο σε ένα συναισθηματικό και παρακινητικό πλαίσιο. Αυτά τα συναισθήματα δίνουν νόημα στον τόνο και προετοιμάζουν το σώμα να αμυνθεί, να υποταχθεί ή να τρέξει μακριά. Μπορούμε τότε να πούμε ότι το εγώ έρχεται στη γραμμή και “αρπάζει” τα συναισθήματα του εαυτού και τα ερμηνεύει. Το εγώ πρέπει να αποφασίσει αν τα συναισθήματα του φόβου, του θυμού ή της υποταγής είναι δικαιολογημένα ως απάντηση στην αλλαγή του τόνου της φωνής και του συνολικού πλαισίου. Ενώ ο πρωταρχικός εαυτός ανταποκρίνεται περισσότερο στην άμεση κατάσταση σε αυτό το πλαίσιο, το εγώ έχει μεγαλύτερη επίγνωση της προσωπικότητας και των μακροπρόθεσμων επιπτώσεων των πράξεών σας στο κοινωνικό περιβάλλον. Έτσι, η δουλειά του εγώ είναι να ερμηνεύσει τι συμβαίνει και να βρει μια δικαιολογημένη πορεία με βάση αυτό στο οποίο αντιδρά ο πρωτεύων εαυτός και με βάση τις κοινωνικές απαιτήσεις που πιέζουν την προσωπικότητα.

Εκτός από τον σαφή προσδιορισμό των τεσσάρων τομέων της ανθρώπινης συνείδησης, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το μοντέλο ESP-A για να αποσαφηνίσουμε μια σημαντική σχέση μεταξύ των διαλογιστικών πρακτικών ενσυνειδητότητας πολλών ανατολικών παραδόσεων και των ψυχολογικών πρακτικών ενσυνειδητότητας που τροφοδοτούν τις σύγχρονες ψυχοθεραπείες. Οι πρακτικές διαλογιστικής ενσυνειδητότητας επικεντρώνονται πρώτα και κύρια στην καθαρή επίγνωση και στο πώς να καλλιεργούμε την προσοχή σε αυτόν τον χώρο.

Όπως το χαρακτηρίζει με χρήσιμο τρόπο ο Sam Harris, η διαλογιστική ενσυνειδητότητα προσφέρει πολλά οφέλη για τα άτομα που είναι σε θέση να βγουν έξω από τη φυσιολογική ροή των προσκολλήσεων, των αντιδράσεων, των πεποιθήσεων και να δουν τις σκέψεις και τα συναισθήματα υπό ένα νέο πρίσμα που προσφέρει πολλές ελευθερίες.

Αντίθετα, το μεγαλύτερο μέρος της εκπαίδευσής των ψυχοθεραπευτών στην ανθρωπιστική, ψυχοδυναμική και γνωστική παράδοση έχει επικεντρωθεί στις σχέσεις μεταξύ του πρωτεύοντος εαυτού και των ορμών και των συναισθημάτων του, του εγώ και της προσωπικότητας. Η σύγχρονη ψυχοθεραπεία έχει ως αντικείμενο την επίγνωση της σχέσης ESP και δίνει πολύ λιγότερη άμεση προσοχή στην καθαρή επίγνωση.

Το θέμα είναι ότι το μοντέλο ESP-A μας προσφέρει ένα σαφές και χρήσιμο πλαίσιο για τη γεφύρωση των ψυχολογικών και διαλογιστικών πρακτικών ενσυνειδητότητας μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο που μας επιτρέπει να δούμε πώς επικαλύπτονται, διαφέρουν και μπορούν να αλληλοσυμπληρώνονται παραγωγικά.