Καρδιά και αγγεία

Ποια φάρμακα μειώνουν την αρτηριακή πίεση; Ποια είναι κατάλληλα για εσάς;

Οι γιατροί κάποτε δίσταζαν να συνταγογραφήσουν φάρμακα για την αρτηριακή πίεση που ήταν κάτω από 160/100 mm Hg, καθώς οτιδήποτε κάτω από αυτή την ένδειξη εθεωρείτο ηπία υπέρταση και δεν ήταν επικίνδυνη με τα τότε δεδομένα. Αυτός ο δισταγμός προέκυπτε από την ανησυχία που είχαν οι γιατροί, ότι οι πιθανές παρενέργειες των φαρμάκων, θα αντιστάθμιζαν τα οφέλη τους. Ωστόσο, αυτές οι αντιλήψεις αποδείχθηκαν λανθασμένες, με τις τρέχουσες έρευνες να υποδεικνύουν το πόσο σημαντική είναι η φαρμακευτική αγωγή όταν η αρτηριακή πίεση φτάνει σε επίπεδα υπέρτασης 1ου σταδίου (130/80 έως 139/90 mm Hg) ή υψηλότερη.

Σήμερα, η αρτηριακή πίεση μπορεί να τεθεί υπό έλεγχο με χαμηλότερες δόσεις αντιϋπερτασικών φαρμάκων, πράγμα που σημαίνει ότι οι πιθανότητες παρενεργειών είναι ελάχιστες. Υπάρχουν ήδη 200 φάρμακα για τη θεραπεία της υψηλής αρτηριακής πίεσης, ανάμεσα τους και αρκετά παρασκευάσματα που συνδυάζουν δύο ή περισσότερα αντιϋπερτασικά φάρμακα.

Μπορούν τα φάρμακα για την αρτηριακή πίεση να αντιμετωπίσουν και άλλες παθήσεις;

Πολλά νεότερα αντιϋπερτασικά φάρμακα έχουν μια ελαφρώς διαφορετική χημική δομή από τα παλαιότερα φάρμακα. Άλλα επιδρούν σχεδόν με τον ίδιο τρόπο, ενώ άλλα ενεργούν με εντελώς διαφορετικούς τρόπους. Έτσι, οι γιατροί πλέον, μπορούν να προσαρμόσουν την θεραπεία σε κάθε ασθενή εξατομικευμένα, συνταγογραφόντας φάρμακα που ελέγχουν την αρτηριακή πίεση, αλλά ταυτόχρονα προκαλούν ελάχιστες ή καθόλου παρενέργειες και προστατεύουν από διάφορες επιπλοκές. Μάλιστα, συχνά, χρησιμοποιείται μόνο ένα φάρμακο, τόσο για τον έλεγχο της αρτηριακής πίεσης, όσο και για την αντιμετώπιση παρεμφερών παθήσεων, όπως η καρδιακή ανεπάρκεια.

Υπάρχει κάποιο φάρμακο για την αρτηριακή πίεση που να θεωρείται ανώτερο από τα άλλα;

Δεν υπάρχει κανένα φάρμακο για την διαχείριση της υψηλής αρτηριακής πίεσης, το οποίο να θεωρείται ανώτερο από τα άλλα, γιατί η επιλογή της φαρμακευτικής αγωγής του καθενός είναι ανάλογη με το τι λειτουργεί καλύτερα στον οργανισμό του.

Συγκεκριμένα, η αξία κάθε φαρμάκου για την πίεση του αίματος, κρίνεται σε ατομική βάση, ανάλογα με το πόσο μειώνει την αρτηριακή πίεση του ατόμου που το παίρνει και πόσο καλά προστατεύει από βλάβες στην καρδιά, τον εγκέφαλο, των νεφρών και των οφθαλμών, καταστάσεις που προκαλούνται από την υψηλή αρτηριακή πίεση.

Αρχικά, ο ασθενής ξεκινά ένα αντιϋπερτασικό φάρμακο σε χαμηλή δόση, η οποία αυξάνεται σταδιακά έως ότου η αρτηριακή πίεση να φτάσει στο κανονικό. Εάν το φάρμακο προκαλεί παρενέργειες, τότε η δόση μειώνεται ή το φάρμακο αντικαθίσταται.

Ποια είναι η πορεία θεραπείας για την υπέρταση;

Ο ασθενής, ανάλογα με τον τύπο της υπέρτασης που έχει, θα τύχει και της ανάλογης φαρμακευτικής αγωγής

  • Υπέρταση σταδίου 1: Η φαρμακευτική αγωγή ξεκινά με ένα φάρμακο και προστίθεται ακόμη ένα, εάν η αρτηριακή πίεση δεν φτάνει στα επιθυμητά επίπεδα. Σημειώνεται ότι μέχρι να καταλήξετε στο ιδανικό φάρμακο μπορεί να χρειαστεί να δοκιμάσετε αρκετά φάρμακα ή συνδυασμό φαρμάκων.
  • Υπέρταση σταδίου 2: Η φαρμακευτική αγωγή ξεκινά με ένα συνδυασμό δυο φαρμάκων και στην πορεία ενδέχεται να είναι απαραίτητο να προστεθεί ακόμη ένα ή δυο άλλα φάρμακα, στην περίπτωση που η αρτηριακή πίεση δεν κατεβαίνει στο φυσιολογικό επίπεδο. Υπενθυμίζεται ότι και σε αυτή την περίπτωση θα χρειαστεί η δοκιμή διαφόρων φαρμάκων μέχρι να βρεθούν τα ιδανικά.

Σημειώνεται ότι σε όλα τα στάδια της υπέρτασης, οι αλλαγές στον τρόπο ζωής είναι πάντα το απαραίτητο συστατικό της θεραπείας.

Ποιες κατηγορίες αντιϋπερτασικών φαρμάκων υπάρχουν;

  • Αναστολείς μετατροπής της αγγειοτενσίνης-ενζύμου (ACE)
  • Αναστολείς των υποδοχέων αγγειοτενσίνης (ARBs)
  • Άμεσοι αναστολείς ρενίνης
  • Διουρητικά
  • Αναστολείς ασβεστίου
  • Αγγειοδιασταλτικά άμεσης δράσης
  • Αναστολείς αλδοστερόνης
  • Αναστολείς αγγειοπεπτιδάσης

Ποια φαρμακευτική αγωγή είναι κατάλληλη για εσάς;

Το ποιο φάρμακο είναι καλύτερο για κάθε ασθενή, εξαρτάται από το πώς θα δράσει στον οργανισμό του, από το πώς θα το μεταβολίζει το σώμα του, από τον τρόπο ζωής του, τις εξατομικευμένες παρενέργειες που μπορεί να προκαλέσει και από το ιατρικό ιστορικό του. Στην πραγματικότητα, η καλύτερη φαρμακευτική αγωγή είναι εκείνη που προσφέρει περισσότερα οφέλη σε έναν ασθενή από ότι παρενέργειες. Για τον σκοπό αυτό, όπως αναφέραμε και πιο πάνω, δοκιμάζονται αρκετά φάρμακα ή συνδυασμός φαρμάκων πριν επιλεγεί η καταλληλότερη θεραπεία για κάθε άνθρωπο.

Ωστόσο, με βάση τις οδηγίες για την αρτηριακή πίεση του 2017, για την υπέρταση σταδίου 1, τα φάρμακα πρέπει να επιλέγονται από τις ακόλουθες κατηγορίες:

  • Θειαζιδικά διουρητικά
  • Αναστολείς διαύλων ασβεστίου
  • Αναστολείς ACE
  • Αναστολείς ARBs

Ενώ, για τα άτομα με υπέρταση σταδίου 2, οι οδηγίες προτείνουν την έναρξη της θεραπείας με δυο φάρμακα διαφορετικών κατηγοριών.

Αναλυτικά η κάθε κατηγορία φαρμάκων για την υπέρταση

1. Αναστολείς ACE

Τα φάρμακα αυτής της κατηγορίας εμποδίζουν τους νεφρούς να κατακρατούν το νάτριο και το νερό, απενεργοποιώντας το ένζυμο μετατροπής της αγγειοτενσίνης (ACE), το οποίο μετατρέπει την αδρανή αγγειοτενσίνη Ι σε δραστική αγγειοτενσίνη II. Η αγγειοτενσίνη II αυξάνει την αρτηριακή πίεση προκαλώντας κατακράτηση νατρίου και νερού, που οδηγεί στην πιο γρήγορη συστολή των αρτηριών.

Οι αναστολείς ACE μειώνουν την αρτηριακή πίεση στους περισσότερους ανθρώπους και έχουν λιγότερες παρενέργειες σε σχέση με άλλα αντιϋπερτασικά φάρμακα. Επιπλέον, προστατεύουν τους νεφρούς των ασθενών που πάσχουν από διαβήτη και νεφρική δυσλειτουργία και την καρδιά όσων πάσχουν από καρδιακή ανεπάρκεια.

Οι πιο συχνές παρενέργειες αυτών των φαρμάκων είναι η μειωμένη αίσθηση της γεύσης και ο ξηρός βήχας. Περιστασιακά, τα άτομα που λαμβάνουν αναστολείς ACE αναπτύσσουν αγγειοοίδημα, το οποίο διογκώνει τα χείλη, τη γλώσσα και το λαιμό, πράγμα που οδηγεί σε σοβαρά προβλήματα αναπνοής. Τονίζεται ωστόσο, ότι αυτή η παρενέργεια είναι σπάνια.

Επιπρόσθετα, οι αναστολείς ACE προκαλούν κατακράτηση καλίου, επομένως τα άτομα με κακή νεφρική λειτουργία πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικά με την χρήση τους, ενώ οι έγκυες γυναίκες απαγορεύεται να χρησιμοποιούν αυτούς τους αναστολείς, διότι υπάρχει μεγάλος κίνδυνος αποβολής.

2. Αναστολείς των υποδοχέων αγγειοτενσίνης (ARBs)

Οι αναστολείς των υποδοχέων αγγειοτενσίνης (ARBs), μειώνουν την αρτηριακή πίεση και χαλαρώνουν τα αιμοφόρα αγγεία, εμποδίζοντας τους νεφρούς να κατακρατούν νάτριο και νερό, παρεμποδίζοντας του υποδοχείς της αγγειοτενσίνης ΙΙ στα αιμοφόρα αγγεία. Σημειώνεται ότι οι εν λόγω αναστολείς δεν προκαλούν τις παρενέργειες που προκαλούν τα άλλα αντιϋπερτασικά φάρμακα και είναι λιγότερο πιθανό, σε σχέση με τους αναστολείς ACE, να προκαλέσουν βήχα. Επιπλέον, ωφελούν τα άτομα με διαβήτη και καρδιακή ανεπάρκεια όπως ακριβώς οι αναστολείς ACE. Για όλους αυτούς τους λόγους, οι αναστολείς ARBs, είναι πολύ δημοφιλείς, αλλά σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης.

3. Άμεσοι αναστολείς ρενίνης

Οι άμεσοι αναστολείς ρενίνης, δρουν αναστέλλοντας τη δραστηριότητα της ρενίνης, του ενζύμου δηλαδή που είναι υπεύθυνο για τα επίπεδα της αγγειοτασίνης ΙΙ. Οι εν λόγω αναστολείς, σε κλινικές δοκιμές αποδείχθηκε ότι μειώνουν την αρτηριακή πίεση και την διατηρούν σε φυσιολογικά επίπεδα καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, πράγμα πολύ σημαντικό καθώς είναι γνωστό ότι οι απότομες διακυμάνσεις της αρτηριακής πίεσης οδηγούν σε καρδιακά προβλήματα. Σημειώνεται, ότι και αυτοί οι αναστολείς, δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης.

4. Διουρητικά

Τα διουρητικά χάπια, είναι η παλαιότερη και λιγότερο δαπανηρή κατηγορία φαρμάκων για την υπέρταση. Αυτά τα φάρμακα βοηθούν τα νεφρά να αποβάλλουν το νάτριο και το νερό από το σώμα, ώστε να αποτρέπεται η κατακράτηση υγρών, η οποία αυξάνει τον όγκο του αίματος και οδηγεί τελικά σε αύξηση της αρτηριακής πίεσης.

Τύποι διουρητικών:

  • Διουρητικά του βρόχου: Δρουν στα σωληνάρια των νεφρών που ονομάζονται βρόχοι του Henle και εμποδίζουν το νάτριο και το χλωριούχο από το να περάσουν στην κυκλοφορία του αίματος.
  • Θειαζιδικά διουρητικά: Δρουν σε ένα άλλο τμήμα των σωληναρίων του νεφρού και εμποδίζουν το νάτριο από το εισέλθει στην κυκλοφορία του αίματος.
  • Καλιοσυντηρητικά διουρητικά: Αντιμετωπίζουν την καταστροφή του καλίου που προκαλείται από τα ίδια τα διουρητικά. Οι ασθενείς που λαμβάνουν διουρητικά είναι αναγκασμένοι να παίρνουν και συμπληρώματα καλίου, όμως υπάρχει μεγάλος κίνδυνος αύξησης του κάλιού σε επικινδυνά υψηλά επίπεδα. Τα καλιοσυντηρητικά, ωστόσο, έρχονται να επιλύσουν αυτό το πρόβλημα, διατηρώντας το κάλιο σε φυσιολογικά επίπεδα.

Τα διουρητικά είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά για άτομα με ευαισθησία στο αλάτι και υπέρταση, για ηλικιωμένα άτομα με απομονωμένη συστολική πίεση και για την αντιμετώπιση της κατακράτησης υγρών (οίδημα) που προκαλείται από καρδιακή ανεπάρκεια, νεφρικές διαταραχές, ηπατική νόσο ή προεμμηνορροϊκό φούσκωμα.

Παρενέργειες:

Σημειώνεται ότι τα θειαζιδικά διουρητικά μπορούν να αυξήσουν τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα αυξάνοντας τον κίνδυνο διαβήτη.

5. Αναστολείς διαύλων ασβεστίου

Οι αναστολείς διαύλων ασβεστίου επιβραδύνουν την κίνηση του ασβεστίου στα κύτταρα του λείου μυ της καρδιάς και των αιμοφόρων αγγείων, μεταβάλλοντας τις συστολές του καρδιακού μυ και την διαστολή των αιμοφόρων αγγείων, πράγμα που μειώνει την αρτηριακή πίεση. Σημειώνεται ότι οι εν λόγω αναστολείς, συνταγογραφούνται και για την αντιμετώπιση των αρρυθμιών, εξαιτίας της ιδιότητας τους να επιβραδύνουν τα νευρικά ερεθίσματα στην καρδιά. Οι συχνότερες παρενέργειες που προκαλούν είναι πονοκέφαλοι, οίδημα, καούρα, βραδυκαρδία και δυσκοιλιότητα.

6. Αντι-αδρενεργικά φάρμακα

Τα αντι-αδρενεργικά φάρμακα, μειώνουν την δράση των νευροδιαβιβαστών επινεφρίνη και νορεπινεφρίνη (αδρεναλίνη και νοραδρεναλίνη), χαλαρώνοντας τα αιμοφόρα αγγεία και μειώνοντας την ταχύτητα και τη δύναμη με την οποία εργάζεται η καρδιά. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει μια ποικιλία παραγόντων, που δρουν ελαφρώς με διαφορετικούς τρόπους.

7. Αναστολείς περιφερειακών αδρενεργικών υποδοχέων

Αυτά τα φάρμακα παρεμποδίζουν την προσκόλληση των νευροδιαβιβαστών επινεφρίνη και νορεπινεφρίνη στα κύτταρα, τονώνοντας την καρδιά και τα αιμοφόρα αγγεία. Σε αυτή την ομάδα υπάγονται δυο μεγάλες υπο-ομάδες φαρμάκων, οι βήτα αναστολείς και οι άλφα αναστολείς.

Α) Οι β-αναστολείς, οι οποίοι αρχίσαν να χρησιμοποιούνται από τη δεκαετία του 1960, προσκαλούνται στις κυτταρικές δομές που ονομάζονται β-υποδοχείς, οι οποίοι κανονικά χρησιμοποιούνται από την επινεφρίνη, κυρίως, για να διεγερθεί η καρδιά. Αφού, λοιπόν, οι υποδοχείς είναι πλέον κατειλημμένοι από τους β- αναστολείς, η επινεφρίνη δεν μπορεί να προσκολληθεί πάνω τους, με αποτέλεσμα ο καρδιακός ρυθμός  να μειώνεται και η αρτηριακή πίεση να πέφτει.

Σε ποιες κατηγορίες χωρίζονται οι β-αναστολείς;

  • Οι μη επιλεκτικοί β-αναστολείς, όπως η προπρανολόλη (Inderal), εμποδίζουν τόσο τους υποδοχείς βήτα-1, που βρίσκονται στα καρδιακά κύτταρα, όσο και τους υποδοχείς βήτα-2, που βρίσκονται στους πνεύμονες και τα αιμοφόρα αγγεία. Σημειώνεται ότι χρειάζεται προσοχή στην χρήση τους από καπνιστές και άτομα με άσθμα ή άλλες πνευμονικές παθήσεις.
  • Οι καρδιαγγειακοί β-αναστολείς, όπως η ατενολόλη (Tenormin) και η μετοπρολόλη (Toprol, Lopressor), εμποδίζουν μόνο τους υποδοχείς βήτα-1 και δεδομένου ότι δεν επηρεάζουν τους υποδοχείς βήτα-2, είναι ασφαλέστεροι για τα άτομα με πνευμονικές διαταραχές.
  • Οι β-αναστολείς τρίτης γενιάς, δεν μπλοκάρουν απλά τους β-υποδοχείς, αλλά κάνουν ένα βήμα παραπάνω. Συγκεκριμένα, τα φάρμακα Labetalol (Normodyne, Trandate) και καρβεδιλόλη (Coreg) μπλοκάρουν και τους υποδοχείς άλφα, χαλαρώνοντας περισσότερο τα αιμοφόρα αγγεία, ενώ το φάρμακο Nebivolol (Bystolic) διεγείρει την εσωτερική επένδυση των αιμοφόρων αγγείων (το ενδοθήλιο), παράγοντας νιτρικό οξείδιο, το οποίο βοηθά τις αρτηρίες να χαλαρώσουν.

Ποιες παρενέργειες ενδέχεται να προκαλέσουν οι β-αναστολείς;

  • Πνευμονικές διαταραχές. Όλοι οι β-αναστολείς μπορούν να επιδεινώσουν το άσθμα ή άλλες χρόνιες πνευμονικές διαταραχές, αλλά οι μη επιλεκτικοί β-αναστολείς θεωρούνται πιο επικίνδυνοι για άτομα με αναπνευστικά προβλήματα.
  • Καρδιακή ανεπάρκεια (σε άλλους την προκαλούν και σε άλλους την βελτιώνουν)
  • Καλύπτουν τα προειδοποιητικά σημάδια της υπογλυκαιμίας (χαμηλά επίπεδα σακχάρου στο αίμα) σε άτομα με διαβήτη
  • Κόπωση
  • Κατάθλιψη
  • Στυτική δυσλειτουργία
  • Δύσπνοια
  • Αϋπνία
  • Μειωμένη αντοχή στην άσκηση

Β) Οι άλφα αναστολείς είναι παρόμοιοι σε δράση με τους β-αναστολείς, αλλά δουλεύουν στους υποδοχείς άλφα-1 της καρδιάς και των αιμοφόρων αγγείων, τις θέσεις δηλαδή που όταν καλύπτονται από την νορεπινεφρίνη, κυρίως, προκαλείται συστολή των αγγείων.

Τα εν λόγω φάρμακα, μαζί με την μείωση της αρτηριακής πίεσης, μειώνουν και την κακή χοληστερίνης και αυξάνουν την καλή χοληστερίνη, οπότε είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά και για άτομα με προβλήματα χοληστερίνης. Βελτιώνουν επίσης την ευαισθησία στην ινσουλίνη σε άτομα με δυσανεξία στη γλυκόζη και υπεργλυκαιμία (υψηλό σάκχαρο του αίματος), ενώ συχνά συνταγογραφούνται στους άνδρες με καλοήθη υπερπλασία του προστάτη, επειδή χαλαρώνουν τους λείους μυς που περιβάλλουν τον προστάτη, ανακουφίζοντας τη συστολή της ουρήθρας και χαλαρώνοντας τη ροή των ούρων.

Ποιες παρενέργειες ενδέχεται να προκαλέσουν οι άλφα αναστολείς;

8. Κεντρικοί παράγοντες

Αυτά τα φάρμακα εμποδίζουν τον εγκέφαλο από το να στέλνει μηνύματα στο νευρικό σύστημα για αύξηση του καρδιακού ρυθμού και περιορισμό των αιμοφόρων αγγείων. Αυτές οι δύο δραστηριότητες αυξάνουν την αρτηριακή πίεση, οπότε η παρεμπόδιση τους κρατά την πίεση του αίματος σε φυσιολογικά επίπεδα. Τα εν λόγω φάρμακα χρησιμοποιούνται συνήθως σε συνδυασμό με άλλα αντιϋπερτασικά φάρμακα και η πιο συχνές τους παρενέργειες είναι η ασυνήθιστα χαμηλή αρτηριακή πίεση, η ξηροστομία, η κατάθλιψη, η στυτική δυσλειτουργία και η καταστολή.

9. Παράγοντες που δρουν στο περιφερειακό νεύρο

Αυτά τα φάρμακα είναι αντι-αδρενεργικά και πλέον χρησιμοποιούνται ελάχιστα λόγω των συχνών παρενεργειών που προκαλούν. Ουσιαστικά, καταστρέφουν τα αυτόνομα νεύρα της νορεπινεφρίνης, η οποία αναγκάζει τα αγγεία να συστέλλονται αυξάνοντας την αρτηριακή πίεση. Τα εν λόγω φάρμακα συνήθως συνταγογραφούνται μαζί με άλλα φάρμακα για την αρτηριακή πίεση για να ενισχύσουν την δράση τους. Οι συχνότερες παρενέργειες που προκαλούν είναι κατάθλιψη, εφιάλτες, δυσπεψία, ορθοστατική υπόταση και βραδυκαρδία.

10. Αγγειοδιασταλτικά άμεσης δράσης

Τα αγγειοδιασταλτικά άμεσης δράσης χαλαρώνουν τις αρτηρίες. Δρουν γρήγορα και χρησιμοποιούνται κυρίως σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Ωστόσο, μπορούν να προκαλέσουν κατακράτηση υγρών και ταχυκαρδία, οπότε οι γιατροί τα συνταγογραφούν σε συνδυασμό με κάποιο άλλο αντιϋπερτασικό φάρμακο που επιβραδύνει τον καρδιακό ρυθμό, όπως τον καρδιοεκλεκτικό β-αναστολέα. Οι συχνότερες παρενέργειες που μπορεί να προκαλέσουν είναι πονοκέφαλος, αδυναμία, έξαψη, ναυτία, αυξημένη τριχοφυΐα, κατακράτηση υγρών και αύξηση του σακχάρου στο αίμα.

Γιατί δημιουργούνται συνδυαστικά φάρμακα για την υπέρταση;

Διαχρονικά, ένας ασθενής μπορεί να χρειαστεί να πάρει περισσότερα από 2-3 φάρμακα για να ελέγξει την αρτηριακή του πίεση, πράγμα που μπορεί να τον δυσκολεύει να είναι συνεπής με τις φαρμακευτικές του αγωγές. Για τον λόγο αυτό, έχουν δημιουργηθεί θεραπείες που συνδυάζουν δύο ή περισσότερα χάπια σε ένα. Για παράδειγμα έχουν δημιουργηθεί χάπια στα οποία η διουρητική υδροχλωροθειαζίδη προστίθεται σε αναστολείς των υποδοχέων αγγειοτενσίνης (ARB), όπως η ιρβεσαρτάνη ή η βαλσαρτάνη ή σε αναστολείς ACE όπως η βεναζεπρίλη ή η λισινοπρίλη. Υπάρχουν μάλιστα και συνδυασμοί αναστολέων των υποδοχέων αγγειοτενσίνης (ARBs) μαζί με διουρητική χλωροθαλιδόνη. Για τα άτομα που χρειάζονται τρία φάρμακα για να ελέγξουν την αρτηριακή τους πίεση, υπάρχουν δύο φάρμακα που συνδυάζουν ένα αναστολέα των υποδοχέων αγγειοτενσίνης, ένα αναστολέα διαύλων ασβεστίου και ένα διουρητικό (το Exforge HCT και το Tribenzor).


+ 4 πηγές

©2022 WikiHealth All Rights Reserved

American College of Cardiology https://www.acc.org/#sort=%40fcommonsortdate90022%20descending

Protect the hearts you love with a gift that saves lives https://www.heart.org/

NATIONAL HEART, LUNG, AND BLOOD INSTITUTE https://www.nhlbi.nih.gov/

Diseases of the Heart https://www.health.harvard.edu/heart-health/diseases-of-the-heart