Σχολικός εκφοβισμός: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε για το φαινόμενο

Συστηματικές διεθνείς έρευνες έχουν δείξει ότι ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί συχνό και σοβαρό πρόβλημα δημόσιας υγείας. Όμως οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν την έρευνα αυτή για να αναπτύξουν προγράμματα πρόληψης του εκφοβισμού που εφαρμόζονται σε σχολεία σε όλο τον κόσμο.

Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα πανάρχαιο πρόβλημα και μέχρι πρόσφατα πολλοί υιοθετούσαν τη στάση “τα παιδιά θα είναι παιδιά” απέναντι στο πρόβλημα. Ωστόσο, οι περιπτώσεις σχολικής βίας – συμπεριλαμβανομένης της τραγωδίας με τους πυροβολισμούς στο σχολείο Columbine – αναδεικνύουν τις σοβαρές και ενίοτε θανατηφόρες συνέπειες της συμπεριφοράς εκφοβισμού. Ως απάντηση, εκπαιδευτικοί και πολιτικοί στρέφονται σε ψυχολόγους όπως ο Dan Olweus, PhD, από τη Νορβηγία, ο οποίος αναγνωρίζεται ως πρωτοπόρος και “ιδρυτής πατέρας” της έρευνας για τον εκφοβισμό και τη θυματοποίηση.

Ο Olweus ορίζει γενικά τον σχολικό εκφοβισμό ως “επαναλαμβανόμενη αρνητική, κακοπροαίρετη συμπεριφορά από έναν ή περισσότερους μαθητές που στρέφεται εναντίον ενός μαθητή, ο οποίος δυσκολεύεται να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Οι περισσότεροι εκφοβισμοί συμβαίνουν χωρίς καμία εμφανή πρόκληση εκ μέρους του μαθητή που εκτίθεται“.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των παιδιών που ασκούν σχολικό εκφοβισμό;

1. Έχουν έντονη ανάγκη να κυριαρχούν, να υποτάσσουν τους άλλους μαθητές καθώς και να γίνονται όλα με το δικό τους τρόπο
2. Είναι παρορμητικοί και θυμώνουν εύκολα
3. Είναι συχνά προκλητικοί και επιθετικοί προς τους ενήλικες, συμπεριλαμβανομένων των γονέων και των εκπαιδευτικών
4. Εμφανίζουν ελάχιστη ενσυναίσθηση προς τους μαθητές που πέφτουν θύματα
5. Εάν είναι αγόρια, είναι σωματικά ισχυρότεροι από τα αγόρια γενικά

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των παιδιών που πέφτουν θύματα σχολικού εκφοβισμού;

1. Είναι προσεκτικά, ευαίσθητα, ήσυχα, αποτραβηγμένα και ντροπαλά
2. Είναι συχνά αγχώδη, ανασφαλή, δυστυχισμένα και έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση
3. Είναι καταθλιπτικά και έχουν αυτοκτονικό ιδεασμό πολύ συχνότερα από τους συνομηλίκους τους
4. Συχνά δεν έχουν ούτε έναν καλό φίλο και σχετίζονται καλύτερα με τους ενήλικες παρά με τους συνομηλίκους τους
5. Αν είναι αγόρια, μπορεί να είναι σωματικά πιο αδύναμα από τους συνομηλίκους τους

Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι πιθανό να αποτελούν τόσο μερική αιτία όσο και συνέπεια του εκφοβισμού. Υπάρχει επίσης μια άλλη, πολύ μικρότερη ομάδα θυμάτων, που ονομάζονται «προκλητικά θύματα», με εν μέρει διαφορετικά χαρακτηριστικά, όπως συχνά προβλήματα ανάγνωσης και γραφής και χαρακτηριστικά ΔΕΠΥ. Η συμπεριφορά των θυτών-θυμάτων εκφοβισμού τείνει να προκαλεί αρνητικές αντιδράσεις από πολλούς μαθητές της τάξης, ενώ συχνά και ο δάσκαλος τους αντιπαθεί.

Οι θύτες και τα θύματα καταλαμβάνουν φυσικά θέσεις-κλειδιά στη διαμόρφωση των προβλημάτων εκφοβισμού/θυμάτων σε μια τάξη, αλλά και άλλοι μαθητές παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο. Ο “Κύκλος του εκφοβισμού” δείχνει τους διάφορους τρόπους με τους οποίους οι περισσότεροι μαθητές σε μια τάξη με προβλήματα εκφοβισμού/θυμάτων εμπλέκονται σε αυτά ή επηρεάζονται από αυτά. Ορισμένοι ομαδικοί μηχανισμοί, όπως η κοινωνική μετάδοση και η διάχυση της ευθύνης, έχουν επίσης αναγνωριστεί ως παράγοντες διευκόλυνσης όταν πολλοί μαθητές συμμετέχουν στον εκφοβισμό.

Η ψυχολογική έρευνα έχει καταρρίψει διάφορους μύθους που σχετίζονται με τον εκφοβισμό, συμπεριλαμβανομένου ενός που αναφέρει ότι οι νταήδες είναι συνήθως οι πιο αντιπαθείς μαθητές στο σχολείο. Μια μελέτη του 2000 από τον ψυχολόγο Philip Rodkin, PhD, και τους συναδέλφους του που αφορούσε αγόρια της τετάρτης έως έκτης τάξης του Δημοτικού διαπίστωσε ότι τα ιδιαίτερα επιθετικά αγόρια μπορεί να είναι μεταξύ των πιο δημοφιλών και κοινωνικά συνδεδεμένων παιδιών στις τάξεις του δημοτικού, όπως τα βλέπουν οι συμμαθητές τους και ακόμη και οι δάσκαλοί τους. Ένας άλλος μύθος είναι ότι οι σκληροί και επιθετικοί νταήδες είναι βασικά αγχώδη και ανασφαλή άτομα που χρησιμοποιούν τον εκφοβισμό ως μέσο αντιστάθμισης της κακής αυτοεκτίμησης. Χρησιμοποιώντας διάφορες μεθόδους, όπως προβολικά τεστ και ορμόνες του στρες, ο Olweus καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει καμία υποστήριξη για μια τέτοια άποψη. Οι περισσότεροι εκφοβιστές είχαν μέση ή καλύτερη του μέσου όρου αυτοεκτίμηση.

Πόσο συχνός είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Μια μελέτη του 2001 από την ψυχολόγο Tonja Nansel, PhD, και τους συνεργάτες της, στην οποία συμμετείχαν περισσότεροι από 15.000 μαθητές των ΗΠΑ στις τάξεις 6 έως 10, διαπίστωσε ότι το 17% των μαθητών ανέφεραν ότι είχαν πέσει θύματα εκφοβισμού “μερικές φορές” ή συχνότερα κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους. Περίπου το 19 % δήλωσε ότι εκφόβιζε άλλους “μερικές φορές” ή συχνότερα και το 6 % ανέφερε ότι τόσο εκφόβιζε άλλους όσο και ότι ήταν θύμα εκφοβισμού. (Δείτε εδώ τους 5 τρόπους για να προστατέψετε τον έφηβο σας απο τον διαδικτυακό εκφοβισμό)

Υπάρχουν σαφώς περισσότερα αγόρια από ό,τι κορίτσια που εκφοβίζουν άλλους, και ένα σχετικά μεγάλο ποσοστό κοριτσιών -περίπου το 50 %- αναφέρει ότι εκφοβίζεται κυρίως από αγόρια. Παρόλο που ο εκφοβισμός αποτελεί μεγαλύτερο πρόβλημα μεταξύ των αγοριών, υπάρχει αρκετός εκφοβισμός και μεταξύ των κοριτσιών. Ο εκφοβισμός με σωματικά μέσα είναι λιγότερο συχνός μεταξύ των κοριτσιών, τα οποία συνήθως χρησιμοποιούν πιο διακριτικούς και έμμεσους τρόπους παρενόχλησης, όπως ο αποκλεισμός κάποιου από την ομάδα, η διάδοση φημών και η χειραγώγηση των σχέσεων φιλίας. Τέτοιες μορφές εκφοβισμού μπορούν σίγουρα να είναι εξίσου επιβλαβείς και οδυνηρές με τις πιο άμεσες και ανοιχτές μορφές επιθέσεων.

Ποια η σημασία του σχολικού εκφοβισμού;

Οι περισσότερες περιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού δεν οδηγούν σε σχολικούς πυροβολισμούς, αλλά ο εκφοβισμός είναι ένα σοβαρό και πιο συχνό πρόβλημα από ό,τι είχε αναγνωριστεί προηγουμένως, το οποίο μπορεί να αφήσει συναισθηματικές πληγές πολύ καιρό μετά την επούλωση των σωματικών πληγώ.

Η έρευνα του Dr. Olweus οδήγησε στην ανάπτυξη του Προγράμματος Πρόληψης του Εκφοβισμού Olweus, ενός ολοκληρωμένου, πολυεπίπεδου, σχολικού προγράμματος που έχει σχεδιαστεί για τη μείωση και την πρόληψη του εκφοβισμού μεταξύ των μαθητών σε δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια. Στο πλαίσιο μιας κυβερνητικής πρωτοβουλίας, το πρόγραμμα προσφέρεται σε όλα τα δημόσια σχολεία της Νορβηγίας. Ένας αυξανόμενος αριθμός σχολείων στις ΗΠΑ χρησιμοποιεί πλέον το πρόγραμμα, το οποίο χαρακτηρίστηκε από το Κέντρο Μελέτης και Πρόληψης της Βίας του Πανεπιστημίου του Κολοράντο ως ένα από τα έντεκα Blueprint ή Πρότυπα Προγράμματα Πρόληψης της Βίας. Έξι μεγάλης κλίμακας αξιολογήσεις του προγράμματος σε μια περίοδο άνω των 20 ετών έχουν δώσει αρκετά θετικά αποτελέσματα, μεταξύ των οποίων τα εξής:

• Σημαντικές μειώσεις – συνήθως στο 30-50% – στη συχνότητα με την οποία οι μαθητές αναφέρουν ότι εκφοβίζονται και εκφοβίζουν άλλους- παρόμοιες μειώσεις έχουν επιτευχθεί με τις αξιολογήσεις των συμμαθητών τους
• Σημαντικές μειώσεις στις αναφορές των μαθητών για γενική αντικοινωνική συμπεριφορά, όπως βανδαλισμοί, κλοπές, μέθη και κοπάνες
• Σημαντικές βελτιώσεις στο “κοινωνικό κλίμα” της τάξης, όπως αντικατοπτρίζεται στις αναφορές των μαθητών για βελτιωμένη τάξη και πειθαρχία, πιο θετικές κοινωνικές σχέσεις και πιο θετική στάση απέναντι στη σχολική εργασία και το σχολείο
• Βελτιώσεις στην ικανοποίηση των μαθητών από τη σχολική ζωή.

Το πρόγραμμα παρέμβασης βασίζεται σε τέσσερις βασικές αρχές. Οι αρχές αυτές αφορούν τη δημιουργία ενός σχολικού -και ιδανικά και οικιακού- περιβάλλοντος που χαρακτηρίζεται από:

• Ζεστασιά, θετικό ενδιαφέρον και εμπλοκή από τους ενήλικες,
• αυστηρά όρια στη μη αποδεκτή συμπεριφορά,
• συνεπή εφαρμογή μη τιμωρητικών, μη σωματικών κυρώσεων για μη αποδεκτή συμπεριφορά και παραβίαση των κανόνων και,
• ενήλικες που λειτουργούν ως αυθεντίες και θετικά πρότυπα.

Το πρόγραμμα λειτουργεί τόσο σε επίπεδο σχολείου, τάξης όσο και σε ατομικό επίπεδο και σημαντικοί στόχοι είναι να αλλάξουν οι “δομές ευκαιριών και ανταμοιβών” για την εκφοβιστική συμπεριφορά, με αποτέλεσμα να υπάρχουν λιγότερες ευκαιρίες και ανταμοιβές για εκφοβισμό.