Συλλογική ενοχή: Τι είναι και πώς να ξεφύγετε από τις παγίδες της;

Ζούμε σε μια πολύ ταραγμένη και προβληματική εποχή, που φαίνεται να χαρακτηρίζεται περισσότερο από τη διαίρεση παρά από την ενότητα. Παρά τις καλές προθέσεις, γίνεται όλο και πιο εμφανές ότι οι έννοιες πόλωσης όπως η “πολιτική ταυτότητας”, η “κουλτούρα ακύρωσης”, η “πολιτική ορθότητα” και ούτω καθεξής δεν έχουν βοηθήσει στην εξεύρεση κοινού εδάφους. Αντί να προσπαθούν να γεφυρώσουν το ολοένα διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ των ανθρώπων που έχουν διαφορετικές απόψεις, αυτές οι ιδιαίτερα φορτισμένες, προκλητικές ετικέτες χρησιμεύουν κυρίως για να εστιάζουν την προσοχή σε αυτό που χωρίζει τους ανθρώπους σε αντίθεση με αυτό που τους συνδέει.

Σήμερα η συχνά ακουόμενη έκφραση “πολυμορφία, ισότητα και ένταξη” φαίνεται να έχει αποκτήσει την ιδιότητα ενός πανταχού παρόντος σλόγκαν στον εργασιακό χώρο. Με καλές προθέσεις, αυτή η αξέχαστη φράση χρησιμοποιείται από τους ηγέτες για να προωθήσουν τον οργανωτικό και ακόμη και τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Ωστόσο, τέτοιες προσπάθειες συστημικής μεταρρύθμισης είναι καταδικασμένες να αποτύχουν του καλοπροαίρετου στόχου τους, αν ακούσια σπείρουν τους σπόρους της διαίρεσης και της διχόνοιας μεταξύ των ανθρώπων αντί να εμπλέξουν όλους τους ενδιαφερόμενους σε αυθεντικό διάλογο και συνεργατική δράση.

Γιατί είναι σημαντικό να συνδέεστε με την κοινότητα;

Ο αείμνηστος Dr. Stephen R. Covey, συγγραφέας του μπεστ σέλερ «Οι 7 συνήθειες των εξαιρετικά αποτελεσματικών ανθρώπων» και του προλόγου του βιβλίου, «Αιχμάλωτοι των σκέψεών μας», υποστήριξε την άποψη ότι “η διαφορετικότητα είναι η αρχή της συνέργειας“. Όμως η διαφορετικότητα από μόνη της δεν αρκεί για να προκύψει συνέργεια. Εξ ορισμού, η συνέργεια απαιτεί αλληλεπίδραση. Επομένως, όσο “διαφορετικά” κι αν είναι τα μέλη μιας ομάδας, η συνέργεια μπορεί να ξεκινήσει μόνο αν υπάρχει συνείδηση της αλληλεξάρτησης και πνεύμα συνεργασίας μεταξύ τους. Είναι σημαντικό ότι, για να ενεργοποιηθεί και να διατηρηθεί, η συνέργεια χρειάζεται κάποιου είδους κοινή προσπάθεια στην οποία υπάρχει αμοιβαίο όφελος για τους εμπλεκόμενους φορείς.

Είναι εξαιρετικά σημαντικό, ιδίως στον σημερινό έντονα πολωμένο κόσμο, να ελαχιστοποιηθούν τα εμπόδια για την ένταξη, προκειμένου αφενός να αυξηθεί η ποικιλομορφία όλων των ειδών, συμπεριλαμβανομένης της ποικιλομορφίας της σκέψης, και αφετέρου να διευκολυνθεί η συνέργεια με την αξιοποίηση της δύναμης της ουσιαστικής δέσμευσης μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών μέσω της διαδικασίας του αυθεντικού διαλόγου, της ομαδικής επίλυσης προβλημάτων και άλλων μέσων συνεργασίας.

Ποιο είναι το εμπόδιο της συλλογικής ενοχής;

Ένα από τα εμπόδια για την προώθηση της διαφορετικότητας και της συνέργειας  φαίνεται να αγνοείται ή να παρεξηγείται. Αυτό ονομάζεται “συλλογική ενοχή”, η οποία ουσιαστικά είναι “ενοχή λόγω συσχέτισης”. Με άλλα λόγια, πρόκειται για την πεποίθηση ότι τα μέλη μιας ομάδας είναι κατά κάποιον τρόπο υπεύθυνα για τις πράξεις άλλων μελών της ίδιας ομάδας, ακόμη και αν δεν συμμετείχαν άμεσα στη διάπραξη αυτών των πράξεων.

Ο Ελβετός ψυχαναλυτής Carl Jung έγραψε ένα δοκίμιο το 1945 στο οποίο εισήγαγε τον όρο συλλογική ενοχή, περιγράφοντάς τον ως ψυχολογικό φαινόμενο. Το να θεωρούνται όλοι οι Γερμανοί, συνειρμικά, υπεύθυνοι για τις θηριωδίες που διέπραξαν οι Ναζί κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα συλλογικής ενοχής. Ο Γερμανοελβετός ψυχίατρος και φιλόσοφος Karl Jaspers πίστευε ότι η συλλογική ενοχή αφορούσε τόσο εκείνους τους Γερμανούς που διέπραξαν θηριωδίες όσο και εκείνους που τις ανέχθηκαν χωρίς αντίσταση.

Όμως δεν ασπάζονται όλοι την έννοια της συλλογικής ενοχής, ιδίως όταν η ευθύνη επεκτείνεται συλλογικά σε πολλές γενιές ανθρώπων που, αποκλειστικά και μόνο λόγω της ομαδικής τους ταυτότητας ή της συμμετοχής τους σε μια ομάδα, συσσωρεύονται και θεωρούνται ένοχοι λόγω συσχέτισης.

Ο παγκοσμίου φήμης ψυχίατρος και επιζών του Ολοκαυτώματος Viktor E. Frankl αντιτάχθηκε σθεναρά στην έννοια της συλλογικής ενοχής των Γερμανών λίγο μετά την απελευθέρωσή του από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Συνειδητοποίησε ότι το να κατηγορεί όλους τους Γερμανούς ή να τους χαρακτηρίζει όλους ως “Ναζί” θα κατανάλωνε τη ζωή του μόνο με πικρία και μίσος. Παρόλο που δεν ξέχασε το παρελθόν του, ο Φρανκλ έμαθε από τις φρικτές εμπειρίες του ότι το να κατηγορείς τη συλλογικότητα δεν θεραπεύει. Αντίθετα, ως μέρος της κληρονομιάς της ζωής του, ανακάλυψε έναν τρόπο να βρει νόημα στον πόνο και μπόρεσε να συγχωρήσει εκείνους που προσπάθησαν να τον καταστρέψουν. Με τα δικά του λόγια:

“Όσον αφορά την έννοια της συλλογικής ενοχής, προσωπικά πιστεύω ότι είναι εντελώς αδικαιολόγητο να θεωρούμε ένα άτομο υπεύθυνο για τη συμπεριφορά ενός άλλου ατόμου ή μιας συλλογικότητας ατόμων “.

Η εκδήλωση της συλλογικής ενοχής συμβαίνει με δύο τρόπους:

• ως αυτοεπιβαλλόμενη από τα μέλη της συγκεκριμένης ομάδας που θεωρείται ένοχη
• ως προβολή σε άλλους οι οποίοι σκιαγραφούνται, είτε με βάση την εθνικότητα, τη φυλή, την ηλικία, το φύλο, την πολιτική τοποθέτηση κ.λπ. και, ως εκ τούτου, ταυτίζονται ως μέλη της ομάδας που θεωρείται ένοχη

Αυτές οι μορφές συλλογικής ενοχής πρέπει να αποφεύγονται, αν μπορεί να επιτευχθεί αυθεντική σύνδεση, συμφιλίωση, επούλωση και ουσιαστική, συστημική μεταρρύθμιση.

Ποιες αρχές θα σας βοηθήσουν να αποφύγετε τις παγίδες της συλλογικής ενοχής;

Το βιβλίο, Αιχμάλωτοι των σκέψεών μας, το οποίο βασίζεται στη σοφία του Viktor Frankl, περιγράφει και εφαρμόζει τις βασικές αρχές της λογοθεραπείας και της υπαρξιακής ανάλυσης στη ζωή, την εργασία και την κοινωνία. Είναι σημαντικό ότι αυτές οι σημασιοκεντρικές αρχές, μεταξύ άλλων, παρέχουν πρακτική καθοδήγηση για το πώς να αποφύγουμε τις παγίδες της συλλογικής ενοχής, τόσο της αυτοεπιβαλλόμενης όσο και της προβαλλόμενης στους άλλους.

Η πρώτη αρχή αφορά την “απόλυτη ελευθερία” να επιλέγουμε τη στάση μας σε όλες τις καταστάσεις. Παρόλο που μπορεί να μην έχουμε τον έλεγχο των συνθηκών ή των καταστάσεων που αντιμετωπίζουμε, μπορούμε να επιλέξουμε πώς θα ανταποκριθούμε σε αυτές μέσω της επιλογής της στάσης μας. Η επιλογή της στάσης μας θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό,το βαθμό στον οποίο θα μπορέσουμε να βρούμε νόημα στον πόνο μας, να συνδεθούμε ουσιαστικά με τους άλλους και να επεκταθούμε πέρα από τον εαυτό μας για να κινηθούμε προς τη συγχώρεση.

Συγχώρεση σημαίνει να αφήσουμε τα βάσανά μας να φύγουν. Έχει να κάνει πολύ περισσότερο με τη δική μας ευημερία παρά με εκείνη του προσώπου ή των προσώπων που συγχωρούμε. Όταν κρατάμε τον πόνο μας -την αγανάκτηση, την ευθύνη, τον θυμό- είναι μέσα μας με αυτολύπηση, ακόμα κι αν προσπαθούμε να προβάλουμε την ατομική ή συλλογική ενοχή στους άλλους. Ο πόνος μας γίνεται ένα πέπλο μέσα από το οποίο βλέπουμε τον εαυτό μας και τους άλλους.

Συγχώρεση δεν σημαίνει ότι ξεχνάμε, μειώνουμε ή συγχωρούμε το παράπτωμα. Έχει περισσότερο να κάνει με την απελευθέρωση του εαυτού μας από τον κλοιό του. Ως μέρος της θεραπευτικής μας διαδικασίας και της αναζήτησης του νοήματος, πρέπει να είμαστε σε θέση να ξεφύγουμε όχι μόνο από την εσωτερική μας ψυχική φυλακή αλλά και να απελευθερώσουμε εκείνους που μπορεί να κρατούνται ένοχοι στη φυλακή των σκέψεών μας αποκλειστικά και μόνο λόγω της ομαδικής τους ταυτότητας ή της συμμετοχής τους σε αυτήν.