Τι είναι το στίγμα στην ψυχική υγεία;

Το στίγμα ορίζεται ως σημάδι ντροπής ή απαξίωσης. Μέσω της θεωρίας της κοινωνιολογικής επισήμανσης μπορούμε να εννοιολογήσουμε το στίγμα της ψυχικής υγείας ως σήμα ντροπής ή απαξίωσης που εφαρμόζεται σε όσους βιώνουν συναισθηματικές διαταραχές, οι οποίοι στη συνέχεια χαρακτηρίζονται, στερεοτυποποιούνται και υφίστανται διακρίσεις.

Είναι γνωστό ότι το στίγμα της ψυχικής υγείας είναι ένα ευρέως διαδεδομένο δημόσιο ζήτημα. Οι στερεοτυπικές στάσεις και προκαταλήψεις που έχει το κοινό (Rüsch, Angermeyer, & Corrigan, 2005) ονομάζονται κοινωνικό στίγμα και μπορεί να οδηγήσουν σε απώλεια οικονομικών ή εργασιακών ευκαιριών, σε μειονεκτική θέση στην προσωπική ζωή και στην εκπαίδευση, σε λιγότερη πρόσβαση σε στέγαση ή σε κατάλληλη υγειονομική περίθαλψη για σωματικές παθήσεις και σε διακρίσεις ευρύτερα, για όσους αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας.

Τι προκαλεί τον αυτοστιγματισμό;

Η προσωπική αποδοχή και συμφωνία με τα στερεότυπα και τις προκαταρκτικές πεποιθήσεις που διατηρούνται σε βάρος του εαυτού, ονομάζεται αυτοστίγμα (Corrigan, Watson, & Barr, 2006) ή  (Watson et al., 2007). Στο ευρέως χρησιμοποιούμενο μοντέλο του στρες των μειονοτήτων (Meyer, 2003), το αυτοστίγμα ή το εσωτερικευμένο στίγμα είναι ένα εγγύς αποτέλεσμα του στρες που προκαλείται από την εμπειρία του στίγματος. Το πλαίσιο ψυχολογικής διαμεσολάβησης (Hatzenbuehler, 2009) αναγνωρίζει ότι τα εγγύς αποτελέσματα, όπως το αυτοστίγμα, μπορούν να εξηγήσουν τη συσχέτιση μεταξύ των απομακρυσμένων αποτελεσμάτων του κοινωνικού στίγματος και της ψυχοπαθολογίας.

Το εσωτερικευμένο στίγμα συνδέεται με μοναδική συναισθηματική δυσφορία, απώλεια αυτοεκτίμησης, αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης, απώλεια αυτοαποτελεσματικότητας και τελικά προβλήματα ψυχικής υγείας. Το αυτοστίγμα έχει επίσης λειτουργικό κόστος. Για παράδειγμα, το εσωτερικευμένο στίγμα μπορεί να οδηγήσει κάποιον να μην κάνει καν αίτηση για μια θέση εργασίας επειδή πιστεύει ότι δεν είναι ικανός.

Οι ασθενείς στο πρόγραμμα μερικής νοσηλείας συμπεριφορικής υγείας του νοσοκομείου McLean συχνά μιλούν για το στίγμα της ψυχικής υγείας. Διεξήχθη μια μελέτη πριν από μερικά χρόνια για να κατανοήσουμε πώς το εσωτερικευμένο στίγμα μπορεί να επηρεάσει την έκβαση της θεραπείας. Ιδού τα αποτελέσματα:

• Τα άτομα με υψηλότερα επίπεδα εσωτερικευμένου στίγματος κατά την εισαγωγή είχαν μεγαλύτερη σοβαρότητα συμπτωμάτων και χαμηλότερη αυτοαναφερόμενη ποιότητα ζωής, λειτουργικότητα και σωματική υγεία κατά την έξοδο (Pearl et al., 2016).
• Κατά τη διάρκεια της θεραπείας, οι συμμετέχοντες παρουσίασαν συνολική μείωση του εσωτερικευμένου στίγματος.
• Όσοι πληρούσαν τα κριτήρια για αξιόπιστη αλλαγή στο εσωτερικευμένο στίγμα παρουσίασαν επίσης μεγαλύτερη βελτίωση στις περισσότερες εκβάσεις συμπτωμάτων.
• Τα αποτελέσματα ήταν συνεπή σε όλα τα χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων, όπως η φυλή, το φύλο, η ηλικία, η διάγνωση και το ιστορικό αυτοκτονίας.

Δεν γνωρίζουμε για το ποια ακριβώς μέρη της θεραπείας βοήθησαν στη μείωση του εσωτερικευμένου στίγματος των ασθενών. Θα μπορούσαν να είναι πολλά πράγματα και να διαφέρουν από άτομο σε άτομο. Θα προέβλεπα ότι οι υποστηρικτικές και επιβεβαιωτικές αλληλεπιδράσεις με άλλους ασθενείς και το προσωπικό βοήθησαν. Ίσως η ψυχοεκπαίδευση που λάβανε στις διάφορες συνεδρίες ομαδικής θεραπείας βοήθησε επίσης να διαλυθούν οι πεποιθήσεις ορισμένων ατόμων σχετικά με τα συμπτώματα ψυχικής υγείας.

Πώς μπορείτε να ξεπεράσετε τον αυτοστιγματισμό;

Ένα πράγμα είναι σίγουρο – όσο το στίγμα της ψυχικής υγείας παραμένει ένα κοινωνικό ζήτημα, υπάρχει ανάγκη για παρεμβάσεις που βοηθούν τους ανθρώπους σε ατομικό επίπεδο με την εμπειρία του εσωτερικευμένου στίγματος. Οι ψυχολόγοι έχουν αρχίσει να αναπτύσσουν και να δοκιμάζουν παρεμβάσεις που αποσκοπούν στο να βοηθήσουν τους ανθρώπους να διαχειριστούν και να κατανοήσουν καλύτερα το μοναδικό άγχος που σχετίζεται με το στίγμα και το οποίο μπορεί να βιώνουν. Πολλές από αυτές τις παρεμβάσεις είχαν ελπιδοφόρα προκαταρκτικά αποτελέσματα, τόσο στη μείωση του εσωτερικευμένου στίγματος της ψυχικής υγείας, όσο και στην ενίσχυση συναφών μηχανισμών όπως η αυτοεκτίμηση και η ελπίδα.

Μια πρόσφατη συστηματική ανασκόπηση διαπίστωσε ότι οι περισσότερες παρεμβάσεις για το αυτοστίγμα βασίζονται σε ομάδες, μειώνουν αποτελεσματικά το εσωτερικευμένο στίγμα και περιλαμβάνουν ψυχοεκπαίδευση, γνωσιακή συμπεριφορική θεωρία, παρεμβάσεις που επικεντρώνονται στην αποκάλυψη ή κάποιο συνδυασμό των τριών (Alonso et al., 2019).

Για παράδειγμα, το Coming Out Proud (Corrigan et al., 2013) είναι ένα εγχειριδιακό πρωτόκολλο 3 συνεδριών που βασίζεται σε ομάδες και καθοδηγείται από ομοτίμους (άτομα με ζωντανή εμπειρία ψυχικής ασθένειας). Η έμφαση δίνεται στη διερεύνηση και την ενθάρρυνση μιας προσαρμοστικής στάσης απέναντι στην αποκάλυψη της ψυχικής ασθένειας, ως μέσο καταπολέμησης του αυτοστίγματος. Υποστηρίζουν ότι υπάρχει χρόνος και χώρος για τη μυστικότητα και χρόνος και χώρος για την αποκάλυψη, και το μάθημα έχει σχεδιαστεί για να ενδυναμώσει τα άτομα να κάνουν επιλογές με αυτό το σκεπτικό. Αυτό το πρωτόκολλο μπορεί να είναι ιδιαίτερα ισχυρό για την καταπολέμηση του στίγματος επειδή καθοδηγείται από ομοτίμους.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι η Αφηγηματική Ενίσχυση και Γνωσιακή Θεραπεία (Narrative Enhancement and Cognitive Therapy, NECT, Yanos et al., 2011), ένα ομαδικό πρωτόκολλο 20 συνεδριών που βασίζεται σε εγχειρίδια και καθοδηγείται από έναν θεραπευτή. Βασίζεται στην ιδέα ότι πολλά άτομα με ψυχική ασθένεια αισθάνονται την ανάγκη να διεκδικήσουν και να ανακαλύψουν εκ νέου την ταυτότητα και τις αξίες τους, που μπορεί να έχουν αμαυρωθεί από την κοινωνική οπτική της διάγνωσής τους. Η θεραπεία αυτή περιλαμβάνει την ανταλλαγή εμπειριών που σχετίζονται με την ψυχιατρική ασθένεια, την ανατροφοδότηση από τα μέλη της ομάδας, την ψυχοεκπαίδευση γύρω από το αυτοστίγμα, τη γνωστική αναδιάρθρωση και τελικά την “αφηγηματική ενίσχυση”, όπου τα άτομα ενθαρρύνονται να κατασκευάσουν, να μοιραστούν και να αντιληφθούν την αφήγησή τους μέσα από μια νέα οπτική γωνία.

Τα δυνατά σημεία των παρεμβάσεων αυτοστίγματος που βασίζονται σε ομάδες είναι σαφή – διευκολύνουν την αλληλεπίδραση μεταξύ των συνομηλίκων και τις ανοικτές ομαδικές συζητήσεις που μπορούν να ξετυλίξουν και να διαλύσουν τα κοινά αρνητικά στερεότυπα. Ωστόσο, καθώς ο φόβος του στιγματισμού και η εσωτερίκευση του στίγματος έχουν επισημανθεί ως εμπόδια στην αναζήτηση φροντίδας ψυχικής υγείας, αυτή η μορφή μπορεί επίσης να αποδειχθεί πρόκληση για την προσβασιμότητα της παρέμβασης. Η παροχή παρεμβάσεων αυτοστιγματισμού μέσω άλλων μέσων, όπως τα smartphones, μπορεί να βοηθήσει στην προσέγγιση ατόμων που αισθάνονται απρόθυμα να αναζητήσουν υπηρεσίες ή που ζουν σε περιοχές όπου δεν υπάρχουν διαθέσιμες ομάδες. Ανεξάρτητα από τη μέθοδο υλοποίησης, είναι σαφές ότι ο σχηματισμός μιας ισχυρής κοινότητας με άτομα που μοιράζονται την ίδια εμπειρία με την ψυχική ασθένεια, μπορεί να είναι θεραπευτικός.