Τι είναι το placebo;

Το placebo ή εικονικό φάρμακο είναι μια ιατρική θεραπεία ή διαδικασία σχεδιασμένη να “εξαπατήσει” το άτομο που την λαμβάνει. Δεν περιέχει καμία δραστική ουσία αλλά φαίνεται να έχει φυσική επίδραση στο άτομο. Συνήθως το placebo χρησιμοποιείται σε κλινικές μελέτες δοκιμής φαρμάκων. Μάλιστα, για να λάβει ένα νέο φάρμακο έγκριση από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων πρέπει να αποδειχθεί ότι είναι πιο αποτελεσματικό από το εικονικό φάρμακο.

Τι είναι το placebo effect;

Ο όρος placebo effect ή φαινόμενο εικονικού φαρμάκου χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ψυχολογική ή σωματική επίδραση που έχει ένα εικονικό φάρμακο στο άτομο στο οποίο χορηγείται. Η συχνότερη εφαρμογή του εικονικού φαρμάκου είναι στις ιατρικές κλινικές μελέτες δοκιμής φαρμάκων. Οι συμμετέχοντες χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: σε αυτούς που λαμβάνουν το πραγματικό φάρμακο, σε αυτούς που δεν λαμβάνουν καθόλου φαρμακευτική αγωγή και σε αυτούς που λαμβάνουν εικονικό φάρμακο. Έχει αποδειχθεί ότι η λήψη μιας κενής ταμπλέτας χωρίς δραστική ουσία, όπως ένα απλό χάπι ζάχαρης, αρκεί για να προκαλέσει σωματική επίδραση στον συμμετέχοντα. Η αποτελεσματικότητα του εικονικού φαρμάκου επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες. Για παράδειγμα, τα ενέσιμα “φάρμακα” προκαλούν ισχυρότερη αντίδραση από τις ταμπλέτες, ενώ η αποτελεσματικότητα της ταμπλέτας ποικίλει σύμφωνα με το χρώμα και το μέγεθός της.

Τα εικονικά φάρμακα προκαλούν μετρήσιμες αλλαγές στον οργανισμό, όπως αύξηση του καρδιακού ρυθμού ή της αρτηριακής πίεσης. Ωστόσο, παθήσεις που απαιτούν από τον ασθενή να αναφέρει μόνος του τα συμπτώματα δείχνουν να επηρεάζονται περισσότερο από το φαινόμενο placebo. Στις παθήσεις αυτές περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων η κατάθλιψη, η αγχώδης διαταραχή, το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου και ο χρόνιος πόνος. Τα εικονικά φάρμακα, επιπλέον, είναι γνωστό ότι ελαττώνουν τα συμπτώματα ασθενειών όπως η νόσος του Parkinson.

Πώς λειτουργεί το placebo effect;

Τα εικονικά φάρμακα έχουν διαφορετική επίδραση από άτομο σε άτομο, αλλά και ανάλογα με την ασθένεια την οποία αφορούν. Ο τρόπος με τον οποίο ένα εικονικό φάρμακο δημιουργεί φυσικές ή ψυχολογικές αντιδράσεις δεν είναι ακόμα πλήρως κατανοητός, επομένως εικάζεται ότι υπάρχουν παραπάνω από ένας μηχανισμοί. Παρακάτω θα εξετάσουμε μερικούς από τους πιο διαδεδομένους.

Προσδοκία και προετοιμασία

Η αποτελεσματικότητα του εικονικού φαρμάκου βασίζεται εν μέρει στην προσδοκία του ατόμου που το λαμβάνει. Η προσδοκία αυτή μπορεί να μειώσει τα επίπεδα των ορμονών του στρες και να κάνει το άτομο να επαναπροσδιορίσει τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων του. Για παράδειγμα, ένας οξύς πόνος μετά τη χορήγηση εικονικού φαρμάκου μπορεί να αντιμετωπιστεί ως απλό μυρμήγκιασμα.

Από την άλλη, αν το άτομο που λαμβάνει το φάρμακο περιμένει ότι δεν θα επιδράσει στον οργανισμό του ή ότι θα προκαλέσει ανεπιθύμητες παρενέργειες, είναι πιθανό το placebo να του προκαλέσει αρνητικές επιπτώσεις.

Το εικονικό φάρμακο και ο εγκέφαλος

Έρευνες που περιλάμβαναν απεικονίσεις του εγκεφάλου έδειξαν μετρήσιμες μεταβολές στη νευρική δραστηριότητα των ανθρώπων στους οποίους είχε χορηγηθεί εικονικό φάρμακο. Οι εμπλεκόμενες περιοχές περιλαμβάνουν το εγκεφαλικό στέλεχος, τον νωτιαίο μυελό και το αμγυδαλοειδές σώμα. Οι ισχυρότερες αποκρίσεις στα εικονικά φάρμακα σχετίζονται με την αυξημένη δραστηριότητα των υποδοχέων ντοπαμίνης και οπιοειδών, χημικές ουσίες που εμπλέκονται στο σύστημα επιβράβευσης του εγκεφάλου. Αντίστροφα, τα εικονικά φάρμακα που δεν έχουν επίδραση στο νευρικό σύστημα μειώνουν τη δραστηριότητα των υποδοχέων αυτών.

Ψυχονευροανοσολογία

Η ψυχονευροανοσολογία αποτελεί έναν καινοτόμο κλάδο μελέτης που μελετά την άμεση επίδραση της εγκεφαλικής δραστηριότητας στο ανοσοποιητικό σύστημα. Ένα από τα αντικείμενα μελέτης της είναι το γεγονός ότι όπως ένας σκύλος εκπαιδεύεται να βγάζει σάλια στο άκουσμα ενός κουδουνιού, έτσι και ένα ποντίκι μπορεί να αναχαιτίσει τη δραστηριότητα του ανοσοποιητικού του συστήματος όταν του προσφέρεται ένα συγκεκριμένο κίνητρο. Αντίστοιχα, ένα θετικό αποτέλεσμα εξαιτίας ενός γεγονότος μπορεί να συμβάλλει στην καταπολέμηση μιας ασθένειας. Με άλλα λόγια, η προσδοκία ότι θα παρουσιαστούν βελτιώσεις στην υγεία ενός ατόμου επηρεάζει την αποτελεσματικότητα του ανοσοποιητικού συστήματος όσον αφορά την αντιμετώπιση μιας νόσου. Παρόλο που ο μηχανισμός με τον οποίο ο εγκέφαλος επηρεάζει το ανοσοποιητικό σύστημα είναι αρκετά πολύπλοκος, υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτός ο τύπος αλληλεπίδρασης επεξηγεί το placebo effect.

Εξελιγμένη ρύθμιση της υγείας

Τα θηλαστικά έχουν αναπτύξει μεγάλη ποικιλία φυσιολογικών αντιδράσεων έναντι σε παθογόνα. Για παράδειγμα, ο πυρετός συμβάλλει στην εξάλειψη βακτηρίων και ιών από τον οργανισμό με το να ανεβάζει την εσωτερική θερμοκρασία του σώματος. Ωστόσο, επειδή οι αντιδράσεις αυτές συχνά βλάπτουν τον οργανισμό εκτός από το να τον ωφελούν, ο εγκέφαλος αποφασίζει πότε ακριβώς θα πυροδοτήσει μια συγκεκριμένη αντίδραση. Η θεωρία της εξελιγμένης ρύθμισης της υγείας σχετίζεται με το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου λόγω του ότι υπάρχει η πεποίθηση ότι ένα φάρμακο ή μια ιατρική διαδικασία μπορεί να ανακουφίσει τα συμπτώματα μιας ασθένειας.  Στην περίπτωση αυτή, ο εγκέφαλος κρίνει ότι δεν χρειάζεται να πυροδοτήσει αντιδράσεις όπως ο πυρετός.

Είναι ηθική η χρήση των εικονικών φαρμάκων;

Η εισαγωγή των εικονικών φαρμάκων στην ιατρική εγείρει αρκετά ερωτήματα σχετικά με την ηθικότητά τους. Παρόλο που βασίζονται στην εξαπάτηση του ασθενούς από τον γιατρό, εφόσον έχουν την επιθυμητή επίδραση θα πρέπει να θεωρούνται αποτελεσματική θεραπεία. Ωστόσο, η χρήση εικονικών φαρμάκων φαίνεται να ανοίγει τον δρόμο όχι μόνο για νέα ερευνητικά πεδία, αλλά και για την ανακούφιση συμπτωμάτων από ποικίλες παθήσεις.