Αναρωτήθηκες ποτέ γιατί ξεχνάς;

Το να ξεχνάμε μερικά πράγματα είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στην καθημερινή μας ζωή. Αυτό το φαινόμενο, μερικές φορές είναι εντελώς ακίνδυνο, όπως για παράδειγμα όταν ξεχάσουμε να πάρουμε ένα φίλο μας τηλέφωνο.  Άλλες πάλι φορές, τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα, όπως για παράδειγμα όταν ένας δολοφόνος ξεχάσει σημαντικές λεπτομέρειες από το έγκλημά του.  Πάμε λοιπόν να δούμε το τι ακριβώς συμβαίνει στη μνήμη μας και γιατί ξεχνάμε.

Τι σχέση έχει ο χρόνος με τη μνήμη;

Ο ψυχολόγος Hermann Ebbinghaus ήταν από τους πρώτους που πραγματοποίησε επιστημονική μελέτη για τη μνήμη. Στα πειράματά του, ο ίδιος ο Ebbinghaus εξέτασε τη μνήμη του, χρησιμοποιώντας συλλαβές τριών λέξεων χωρίς νόημα. Σημειώνεται ότι βασίστηκε σε λέξεις χωρίς νόημα διότι αν χρησιμοποίησε γνωστές λέξεις θα χρησιμοποιούσε και τις ήδη υπάρχουσες πληροφορίες της μνήμης του.

Για να δοκιμάσει τις νέες πληροφορίες, το Ebbinghaus, εξέτασε τη μνήμη του για χρονικές περιόδους που κυμαίνονταν από 20 λεπτά έως 31 ημέρες. Τα αποτελέσματα, που ήταν σχεδιασμένα σε μια καμπύλη απώλειας μνήμης, αποκάλυψαν ότι υπάρχει σχέση μεταξύ απώλειας μνήμης και χρόνου. Οι πληροφορίες συχνά χάνονταν πολύ γρήγορα μετά την εκμάθησή τους. Παράγοντες όπως ο τρόπος με τον οποίο μαθαίνονται οι πληροφορίες και  οι επαναλήψεις, παίζουν σημαντικό ρόλο στο πόσο γρήγορα χάνονται αυτές οι μνήμες.

Η καμπύλη απώλειας μνήμης, έδειξε επίσης, ότι το γεγονός ότι ξεχνάμε κάτι, δεν σημαίνει ότι χάνονται όλες οι πληροφορίες που λάβαμε. Το ποσό της απώλειας μνήμης μειώνεται και φτάνει ως ένα σημείο και τελικά παραμένει σταθερό. Αυτό σημαίνει ότι οι πληροφορίες που προλάβαν να αποθηκευτούν στη μακροπρόθεσμη μνήμη θα παραμένουν σταθερές.

Πώς μπορείτε να μετρήσετε την απώλεια μνήμης;

Μερικές φορές μπορεί να πιστεύετε ότι έχετε ξεχάσει όλες τις πληροφορίες που μάθατε, ωστόσο, ακόμη και ένα μικρό ερέθισμα μπορεί να πυροδοτήσει την μνήμη σας. Φανταστείτε την τελευταία φορά που δώσατε εξετάσεις στο σχολείο. Παρόλο, που αρχικά ίσως να νομίζατε ότι δεν θυμάστε τίποτα, βλέποντας τις πληροφορίες των ερωτήσεων, σίγουρα θα βοηθηθήκατε για να θυμηθείτε τις πληροφορίες των απαντήσεων.

Πώς θα ελέγξετε εάν ξεχνάτε;

• Ανάκληση: Απομνημονεύστε μια λίστα από όρους. Ακολούθως πείτε σε κάποιον να σας ζητήσει να ανακαλέσετε αυτή τη λίστα στη μνήμη σας. Τέλος μετρήσετε πόσα στοιχεία θυμηθήκατε. Αυτή η μέθοδος μπορεί να περιλαμβάνει τη χρήση της ελεύθερης ανάκλησης (ανάκληση αντικειμένων χωρίς κατευθυντήριες γραμμές) ή την παρακινούμενη ανάκληση (χρησιμοποιώντας κατευθυντήριες γραμμές που ενεργοποιούν τη μνήμη).
• Αναγνώριση: Αυτή η μέθοδος περιλαμβάνει τον εντοπισμό πληροφοριών του παρελθόντος. Για παράδειγμα, οι φοιτητές καλούνται να αναγνωρίσουν κάποιους όρους που έμαθαν σε προηγούμενο κεφάλαιο.

Θεωρίες σχετικά με το γιατί ξεχνάμε

Α) Θεωρία παρεμβολών

«Τι έφαγες για βραδινό την Τρίτη της περασμένης εβδομάδας;» Αν κάποιος σας ρωτούσε κάτι τέτοιο την Τετάρτη το πρωί, είναι πολύ πιθανόν πως δεν θα δυσκολευόσασταν να απαντήσετε. Αλλά καθώς περνούν οι μέρες, οι μνήμες όλων των άλλων γευμάτων που έχετε φάει από εκείνη την ημέρα, παρεμβαίνουν στη μνήμη σας, με αποτέλεσμα να ξεχνάτε το συγκεκριμένο γεύμα. Αυτό το καλό παράδειγμα, οι ψυχολόγοι το ονομάζουν «θεωρία παρεμβολών της μνήμης».

Σύμφωνα με τη θεωρία των παρεμβολών, η απώλεια μνήμης είναι το αποτέλεσμα των διαφορετικών αναμνήσεων που παρεμβαίνουν μεταξύ διαφόρων γεγονότων. Όσο πιο παρόμοια είναι δύο ή περισσότερα γεγονότα, τόσο πιο πιθανό είναι να υπάρξει παρεμβολή και απώλεια μνήμης. Ωστόσο, τα μοναδικά γεγονότα, δεν εμπίπτουν στην θεωρία των παρεμβολών, όπως για παράδειγμα η αποφοίτηση σας, ο γάμος σας, η γέννηση του πρώτου σας παιδιού κλπ. Αυτές οι περιπτώσεις, επειδή είναι μοναδικές και δεν μοιάζουν με άλλες, είναι ευκολότερο να ανακληθούν στην μνήμη μας.

Η παρεμβολή διαδραματίζει επίσης σημαντικό ρόλο σε αυτό που ονομάζουμε σειριακή θέση. Πιο συγκεκριμένα αναφερόμαστε στη τάση να ανακαλούμε πιο εύκολα το πρώτο και το τελευταίο στοιχείο μιας λίστας. Για παράδειγμα, φανταστείτε ότι γράψατε μια λίστα αγορών, αλλά ξεχάσατε να την πάρετε μαζί σας στο κατάστημα. Κατά πάσα πιθανότητα, θα μπορείτε εύκολα να ανακαλέσετε το πρώτο και τελευταίο στοιχείο της, αλλά ίσως να ξεχάσετε πολλά από τα στοιχεία που ήταν γραμμένα στο μέσο της.

Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι παρεμβολών που μπορεί να συμβούν:

• Η αντίστροφη παρεμβολή συμβαίνει όταν οι νεοαποκτηθείσες πληροφορίες παρεμβαίνουν στις παλιές. Για παράδειγμα, ένας δάσκαλος που μαθαίνει τα ονόματα των μαθητών της νέας του τάξης, μπορεί να δυσκολεύεται να θυμηθεί τα ονόματα των μαθητών της περσυνής του τάξης. Οι νέες πληροφορίες παρεμβαίνουν στις παλιές.
• Οι προληπτικές παρεμβολές εμφανίζονται όταν οι προηγούμενες πληροφορίες καθιστούν δυσκολότερη τη δημιουργία νέων μνήμων. Η εκμάθηση ενός νέου αριθμού τηλεφώνου, για παράδειγμα, είναι δυσκολότερη, επειδή η ανάμνηση του παλιού τηλεφωνικού αριθμού παρεμβαίνει στην νέα πληροφορία.

Η εξάλειψη των παρεμβολών είναι αδύνατη, ωστόσο σύμφωνα με τους ειδικούς, υπάρχουν μερικές βελτιωτικές πρακτικές, όπως:

• Αποφύγετε τη μελέτη παρόμοιου υλικού σε μικρό χρονικό διάστημα. Για παράδειγμα, μην προσπαθήσετε να μάθετε όρους της ισπανικής γλώσσας αμέσως μετά τη μελέτη της γερμανικής γλώσσας. Διαχωρίστε το υλικό και διαβάστε κάθε φορά κάτι εντελώς διαφορετικό.
• Ο ύπνος παίζει σημαντικό ρόλο στο σχηματισμό της μνήμης. Οι ερευνητές τονίζουν ότι ένας κάλος ύπνος μετά τη μελέτη, συμβάλλει στη μετατροπή των πληροφοριών σε μόνιμες μνήμες.

Β) Θεωρία αποσύνθεσης

Σύμφωνα με τη θεωρία της αποσύνθεσης, ο σχηματισμός νέων αναμνήσεων, οδηγεί σε φυσικές και χημικές μεταβολές στον εγκέφαλο, που οδηγούν στο λεγόμενο ίχνος της μνήμης. Οι πληροφορίες στη βραχυπρόθεσμη μνήμη διαρκούν περίπου 15 – 30 δευτερόλεπτα και αν δεν ανακληθούν σε αυτό το διάστημα, το ίχνος της νευροχημικής μνήμης αρχίζει να εξασθενεί.

Σύμφωνα με τη θεωρία της φθοράς των ιχνών, το χρονικό διάστημα μεταξύ της εκμάθησης μιας πληροφορίας και της ανάκλησης της, καθορίζει το εάν η πληροφορία θα διατηρηθεί ή θα ξεχαστεί. Εάν το χρονικό διάστημα είναι σύντομο, θα ανακληθούν περισσότερες πληροφορίες. Εάν το διάστημα είναι μεγάλο, οι περισσότερες πληροφορίες θα ξεχαστούν.

Το γεγονός ότι οι μνήμες ξεθωριάζουν με την πάροδο του χρόνου δεν είναι καθόλου νέο. Ο Πλάτωνας το είχε αναφέρει εδώ και 2.500 χρόνια, ωστόσο, πειραματικές έρευνες από ψυχολόγους, όπως αυτή του Ebbinghaus, ενίσχυσαν αυτή τη θεωρία.

Ένα από τα προβλήματα της θεωρίας αυτής, είναι ότι είναι δύσκολο να αποδειχθεί ότι μόνο ο χρόνος είναι υπεύθυνος για την αποτυχία της ανάκλησης. Στην πραγματικότητα μεσολαβούν πολλά πράγματα, μεταξύ της διαμόρφωσης της μνήμης και της ανάκλησης των πληροφοριών. Για παράδειγμα, ένας φοιτητής που μαθαίνει κάτι στην τάξη, μέχρι την μέρα της εξέτασης που θα χρειαστεί να ανακαλέσει αυτές τις πληροφορίες, θα μεσολαβήσουν εκατοντάδες άλλες εμπειρίες στη ζωή του.

Ένα άλλο πρόβλημα με τη θεωρία της αποσύνθεσης είναι το γεγονός ότι δεν εξηγεί το γιατί κάποιες μνήμες ξεθωριάζουν τόσο γρήγορα, ενώ άλλες παραμένουν. Η μοναδικότητα είναι ένας παράγοντας που εξηγεί το γιατί ορισμένα πράγματα τα θυμόμαστε και άλλα τα ξεχνάμε. Για παράδειγμα, είναι πιο πιθανό να θυμάστε την πρώτη μας ημέρα του Πανεπιστήμιο από ότι όλες τις μέρες που μεσολάβησαν μεταξύ της πρώτης μέρας και της αποφοίτησής σας, επειδή όλες οι επόμενες μέρες έμοιαζαν μεταξύ τους.

Γ) Θεωρία αποτυχίας ανάκτησης

Μερικές φορές οι αναμνήσεις είναι εκεί, απλά δεν έχουμε πρόσβαση σε αυτές. Δύο από τους βασικούς λόγους αυτής της αποτυχίας, σχετίζονται με τις αποτυχίες της κωδικοποίησης και την έλλειψη δεικτών ανάκτησης.

Ένας συνηθισμένος λόγος για τον οποίο δεν θυμόμαστε κάποιες πληροφορίες, είναι γιατί ποτέ δεν αποθηκευτήκαν στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Δοκιμάστε, για παράδειγμα, το πείραμα των Nickerson και Adams: Προσπαθήστε να σχεδιάσετε την πίσω πλευρά ενός νομίσματος. Μόλις τελειώσετε, συγκρίνετε το σχέδιο σας με το πραγματικό νόμισμα. Θα εκπλαγείτε από το πόσο κακά θυμάστε το πίσω μέρος του νομίσματος και αυτό γιατί θυμάστε το σχήμα και το χρώμα του, ενώ τις υπόλοιπες πληροφορίες δεν τις θυμάστε ξεκάθαρα. Όπως εξηγούν οι ειδικοί, δεδομένου ότι δεν χρειάζεται πραγματικά να γνωρίζετε τις λεπτομέρειες ενός νομίσματος, δεν τις κωδικοποιήσατε ποτέ, παραμόνο το σχήμα, το χρώμα και το μέγεθός του.

Δ) Η εξαρτώμενη θεωρία

Πολλοί ερευνητές έχουν υποδείξει ότι μερικές φορές υπάρχουν οι πληροφορίες στη μνήμη, αλλά δεν μπορούν να ανακληθούν παρά μόνο αν υπάρξει κάποιο ερέθισμα. Αυτές οι πληροφορίες είναι στοιχεία που ήταν παρόν την στιγμή που κωδικοποιήθηκε η πραγματική μνήμη. Για παράδειγμα, η ανάμνηση της ημερομηνίας που είδατε για πρώτη φορά το σύζυγό σας, μπορεί να ανακληθεί πιο εύκολα στη μνήμη σας εάν μυρίσετε το άρωμα που φορούσε εκείνη την ημέρα. Το σύμβολο της ανάκτησης (το άρωμα) ήταν παρόν όταν δημιουργήθηκε αυτή η μνήμη, έτσι όταν το μυρίζετε ενεργοποιείται ευκολότερα η ανάκτηση αυτών των αναμνήσεων.

Συμπερασματικά

Υπάρχουν πολλές θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν το πώς και το γιατί ξεχνάμε. Σε πολλές περιπτώσεις, πολλές από αυτές, εξηγούν και το γιατί δεν μπορούμε να θυμηθούμε. Όσο περνούν τα χρόνια, η πρόσβαση στις μνήμες γίνεται δυσκολότερη (θεωρία αποσύνθεσης), ενώ η αφθονία των πληροφοριών που δεχόμαστε μπορεί να δημιουργήσει ανταγωνισμό μεταξύ παλαιών και νέων αναμνήσεων (θεωρία παρεμβολών).