Το διαδίκτυο είναι πλέον η κύρια κατοικία της δημοφιλούς ή “ποπ” ψυχολογίας- έννοιες και θεωρίες για τις ανθρώπινες εμπειρίες, που υποτίθεται ότι βασίζονται στην ψυχολογία και βρίσκουν αποδοχή στο κοινό.

Τόσο ο αυτισμός όσο και η υψηλή ευαισθησία έχουν βρει το δρόμο τους σε αυτό το πεδίο με χιλιάδες σελίδες, ιστότοπους, βίντεο, άρθρα και λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης της ποπ ψυχολογίας. Συχνά αυτές εστιάζουν σε τομείς αλληλοεπικάλυψης μεταξύ του αυτισμού και της υψηλής ευαισθησίας και υποδηλώνουν ότι μπορεί να πρόκειται για το ίδιο πράγμα με δύο διαφορετικά ονόματα.

Τόσο τα διαγνωστικά κριτήρια για τον αυτισμό όσο και τα μέτρα αξιολόγησης της υψηλής ευαισθησίας περιλαμβάνουν αισθητηριακές εμπειρίες που διαφέρουν από το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Σύμφωνα με την πέμπτη έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου Ψυχικών Διαταραχών , ένα από τα διαγνωστικά κριτήρια για τον αυτισμό είναι:

Υπερ- ή υπο-αντιδραστικότητα σε αισθητηριακές εισροές ή ασυνήθιστα ενδιαφέροντα για αισθητηριακές πτυχές του περιβάλλοντος (π.χ. εμφανής αδιαφορία για τον πόνο/θερμοκρασία, δυσμενής αντίδραση σε συγκεκριμένους ήχους ή υφές, υπερβολική οσμή ή άγγιγμα αντικειμένων, οπτική γοητεία για τα φώτα ή την κίνηση).

Η επικυρωμένη κλίμακα αυτο-αναφοράς για τα πολύ ευαίσθητα άτομα περιλαμβάνει στοιχεία όπως: “Κατακλύζομαι εύκολα από πράγματα όπως έντονα φώτα, έντονες μυρωδιές, χοντρά υφάσματα ή σειρήνες κοντά”, “Κατακλύζομαι εύκολα από ισχυρά αισθητηριακά ερεθίσματα” και “ενοχλούμαι από έντονα ερεθίσματα, όπως δυνατούς θορύβους ή χαοτικές σκηνές”.

Αν και σίγουρα υπάρχει μεγάλη επικάλυψη στις εμπειρίες αισθητηριακής επεξεργασίας τόσο των αυτιστικών όσο και των ιδιαίτερα ευαίσθητων ατόμων, συγκεκριμένα στην ευαισθησία στις αισθητηριακές πληροφορίες, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι το ίδιο πράγμα.

Οι κλινικοί ψυχολόγοι με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη νευροδιαφορετικότητα -ένας που είναι αυτιστικός και ένας που είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος-, σε κλινικές δέχονται μεγάλο όγκο παραπομπών για πελάτες που είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι ή/και αυτιστικοί και οι οποίοι αναζητούν επίσημη αξιολόγηση ή άτυπη βοήθεια για να ξεδιαλύνουν την ιδιαίτερη γεύση της νευροδιαφορετικότητας.

Συχνά τα μη διαγνωσμένα αυτιστικά άτομα που αναζητούν υπηρεσίες ψυχικής υγείας έχουν απορροφήσει παραπληροφόρηση και ταυτίζονται (ή έχουν ταυτοποιηθεί) ως ιδιαίτερα ευαίσθητα, με αποτέλεσμα να παραλείπεται η διάγνωση και, στη συνέχεια, η έλλειψη πρόσβασης στις απαιτούμενες υποστηρίξεις. Μπορεί να υπάρχει απροθυμία να αποχωριστούν την ταυτότητα του εξαιρετικά ευαίσθητου ατόμου και να υιοθετήσουν την αυτιστική ταυτότητα, λόγω του στίγματος και της παρεξήγησης που περιβάλλει τον αυτισμό. Ως εκ τούτου, δημιουργείται ένα εμπόδιο στην αυτοαποδοχή που περιορίζει την ψυχική υγεία και ευεξία.

Διατηρούμε επίσης ανησυχίες σχετικά με την εσφαλμένη διάγνωση των ιδιαίτερα ευαίσθητων ατόμων ως αυτιστικών από επαγγελματίες που δεν είναι εκπαιδευμένοι στην αξιολόγηση της ιδιοσυγκρασίας και της υψηλής ευαισθησίας, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε κακή αυτογνωσία και σε λάθος υποστήριξη.

Πως ορίζεται η ευαισθησία;

Η ευαισθησία είναι ένα κληρονομικό και εξελικτικά διατηρημένο χαρακτηριστικό ιδιοσυγκρασίας. Η ιδιοσυγκρασία ορίζεται ως οι βιολογικά θεμελιωμένες ατομικές διαφορές στην αντιδραστικότητα και την αυτορρύθμιση. Υπολογίζεται ότι περίπου το 30% του πληθυσμού είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο. Η υψηλή ευαισθησία παρουσιάζεται εξίσου σε άνδρες και γυναίκες και έχει παρατηρηθεί σε περισσότερα από 100 είδη, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, των πιθήκων, των σκύλων, των ψαριών και των εντόμων.

Ο επιστημονικός όρος για την ευαισθησία είναι Διαταραχή αισθητηριακής επεξεργασίας (Sensory Processing Sensitive), αν και οι άνθρωποι είναι συχνά πιο εξοικειωμένοι με τους δημοφιλείς ψυχολογικούς όρους highly sensitive person και highly sensitive child. Ενώ μιλάμε για την “υψηλή ευαισθησία” ως κατηγορία, η έρευνα δείχνει ότι η διαταραχή αισθητηριακής επεξεργασίας σχηματίζει ένα συνεχές από τη χαμηλή ευαισθησία στην υψηλή ευαισθησία.

Τα άτομα με υψηλή ευαισθησία, σε σύγκριση με τα άτομα που είναι λιγότερο ευαίσθητα, τείνουν να έχουν:

• μεγαλύτερη ανταπόκριση στο στρες
• μεγαλύτερη ικανότητα να παρατηρούν τις λεπτές αποχρώσεις στο περιβάλλον τους
• βαθύτερη γνωστική επεξεργασία των φυσικών, κοινωνικών και συναισθηματικών ερεθισμάτων
• μεγαλύτερη συναισθηματική αντιδραστικότητα σε θετικές και αρνητικές πληροφορίες
• τάση να υπερδιεγείρονται πιο εύκολα

Η υψηλή ευαισθησία θεωρείται φαινοτυπικός δείκτης μιας υποκείμενης μεγαλύτερης βιολογικής ευαισθησίας στο περιβάλλον και ενός πιο αντιδραστικού κεντρικού νευρικού συστήματος. Τα άτομα σε όλα τα είδη διαφέρουν ως προς την ευαισθησία τους στο περιβάλλον, με ορισμένα άτομα να επηρεάζονται περισσότερο από το περιβάλλον τους και άλλα να επηρεάζονται λιγότερο.

Σε άλλα είδη ζώων, περίπου το 20 % του πληθυσμού ανταποκρίνεται περισσότερο στο περιβάλλον και έχει χαρακτηριστεί ως υψηλά αντιδραστικό. Οι διαφοροποιήσεις στην περιβαλλοντική ευαισθησία είναι κατανοητό ότι αυξάνουν την ικανότητα της ομάδας να προσαρμόζεται στο περιβάλλον καθώς τα άτομα με υψηλή ευαισθησία σε όλα τα είδη μπορούν να εντοπίζουν ευκαιρίες και κινδύνους που μπορούν να προωθήσουν την ασφάλεια και την ευημερία της ευρύτερης ομάδας.

Πώς λειτουργεί ο αυτισμός;

Ο αυτισμός είναι μια δια βίου νευροαναπτυξιακή απόκλιση που παρουσιάζεται περίπου στο 2% του πληθυσμού. Ο αυτισμός, που αρχικά είχε οριστεί στο πλαίσιο του ιατρικού μοντέλου και συνεπώς είχε διαμορφωθεί ως μια μορφή παθολογίας, θεωρείται όλο και περισσότερο ως μέρος της φυσικής νευροποικιλότητας της ανθρωπότητας.

Το DSM-5 ορίζει τη διαταραχή του φάσματος του αυτισμού ως:

• η παρουσία έντονης κοινωνικο-επικοινωνιακής και κοινωνικο-συναισθηματικής απόκλισης

μαζί με κάποιο συνδυασμό από:

• Διαφορές αισθητηριακής επεξεργασίας
• ικανότητα υπερ-εστίασης
• ένταση ή/και εξειδίκευση των ενδιαφερόντων
• προτίμηση στην ομοιομορφία και την προβλεψιμότητα
• επαναλαμβανόμενες ή τελετουργικές συμπεριφορές

Για να διαγνωστούν στο πλαίσιο του ιατρικού μοντέλου, αυτές οι εμπειρίες πρέπει να είναι παρούσες σε κάποια μορφή ξεκινώντας από την πρώιμη παιδική ηλικία και να περιορίζουν σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο το άτομο λειτουργεί στις τρέχουσες κοινωνικοπολιτισμικές προσδοκίες.

Η ποικιλία στην παρουσίαση μεταξύ των αυτιστικών ατόμων έχει οδηγήσει στο να παρουσιάζεται ο αυτισμός λανθασμένα ως ένα φάσμα που περικλείει όλες τις εμπειρίες σε μια κλίμακα από “τυπικό” έως “βαριά αυτιστικό”. Στην πραγματικότητα, ο αυτισμός είναι κατηγορηματικά διακριτός και στηρίζεται σε δομικές διαφορές στην ανάπτυξη του εγκεφάλου που ξεκινούν από τη γέννηση και οδηγούν σε σημαντικές αποκλίσεις στην επεξεργασία σε διάφορες περιοχές. Δεν είναι δυνατόν να είσαι “λίγο αυτιστικός”, όπως δεν είναι δυνατόν να είσαι “λίγο έγκυος”- είτε είσαι αυτιστικός είτε δεν είσαι.

Πώς διαφοροποίειται ο αυτισμός και η υψηλή ευαισθησία;

• Ομοιότητες

Αισθητηριακή επεξεργασία

Ενώ η αισθητηριακή επεξεργασία είναι η κύρια ομοιότητα μεταξύ του αυτισμού και της υψηλής ευαισθησίας, υπάρχουν κάποιες διαφορές στον τρόπο με τον οποίο αυτή παρουσιάζεται. Ενώ τα άτομα με υψηλή ευαισθησία τείνουν να παρουσιάζουν υπερ-αντιδραστικότητα στις αισθητηριακές πληροφορίες, τα αυτιστικά άτομα μπορεί να έχουν είτε υπερ- είτε υπο-αντιδραστικότητα στις αισθητηριακές πληροφορίες, είτε συνδυασμό και των δύο, είτε κανένα από τα δύο.

Ικανότητα ενσυναίσθησης

Η υψηλή ενσυναίσθηση περιλαμβάνεται επίσης συχνά σε καταλόγους χαρακτηριστικών και ανέκδοτων των υψηλά ευαίσθητων, αντανακλώντας την υποκείμενη αντιδραστικότητα στο περιβάλλον και την επακόλουθη ικανότητα να παρατηρούν τις λεπτές αποχρώσεις.

Πολλά αυτιστικά άτομα σχετίζονται με την εμπειρία της υψηλής ενσυναίσθησης. Επειδή ιστορικά πίστευαν ότι τα αυτιστικά άτομα χαρακτηρίζονται από έλλειψη ενσυναίσθησης, πολλά αυτιστικά άτομα αντ’ αυτού σχετίζονται με περιγραφές υψηλής ευαισθησίας. Τώρα καταλαβαίνουμε ότι τα αυτιστικά άτομα δεν έχουν εγγενή έλλειψη ενσυναίσθησης- η έρευνα δείχνει ότι σε επίπεδο νευρικών συστημάτων, η ενεργοποίηση του δικτύου ενσυναίσθησης είναι συγκρίσιμη με εκείνη των μη αυτιστικών ατόμων.

• Διαφορές

Φύση του φαινομένου

Τόσο ο αυτισμός όσο και η υψηλή ευαισθησία αποτελούν παραδείγματα νευροδιαφυγής. Η ευαισθησία είναι ένα χαρακτηριστικό ιδιοσυγκρασίας που εμφανίζεται κατά μήκος ενός συνεχούς- η υψηλή ευαισθησία αντανακλά αυξημένη αντιδραστικότητα στο περιβάλλον και συνεπώς αυξημένες εμπειρίες.

Ο αυτισμός είναι μια νευροαναπτυξιακή απόκλιση που είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει. Οι διαφορές στη δομή και τη συνδεσιμότητα του εγκεφάλου έχουν ως αποτέλεσμα ποιοτικά διαφορετικούς τρόπους να βιώνει κανείς τον εαυτό του και τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων των αυξημένων εμπειριών.

Επιπολασμός

Ο επιπολασμός του αυτισμού εκτιμάται επί του παρόντος σε περίπου 2% του πληθυσμού. Ενώ πολλοί πιστεύουν ότι ο πραγματικός επιπολασμός μπορεί να είναι υψηλότερος λόγω λανθασμένων διαγνώσεων και παραλείψεων, είναι πολύ απίθανο ο ακριβής επιπολασμός του αυτισμού να υπερβαίνει το 20% του πληθυσμού, το οποίο είναι το ποσοστό του πληθυσμού μιας ποικιλίας ειδών που η έρευνα έχει σταθερά προσδιορίσει ως ιδιαίτερα ευαίσθητο.

Τύπος επεξεργασίας

Η έρευνα απεικόνισης του ανθρώπινου εγκεφάλου με τη χρήση fMRI έχει δείξει μια συσχέτιση μεταξύ υψηλής ευαισθησίας και αυξημένης ενεργοποίησης των περιοχών του εγκεφάλου που εμπλέκονται με το βάθος της επεξεργασίας. Η υψηλή ευαισθησία συνδέεται με ένα βάθος επεξεργασίας, πράγμα που σημαίνει ότι οι σχετικές πληροφορίες μπορεί να χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να επεξεργαστούν και να αισθάνονται πιο έντονες.

Από την άλλη πλευρά, τα αυτιστικά άτομα έχουν τόσο υψηλότερη αντιληπτική ικανότητα όσο και υπερσυνδεσιμότητα μεταξύ των περιοχών του εγκεφάλου, που σημαίνει ότι επεξεργάζονται μεγαλύτερο όγκο πληροφοριών από το περιβάλλον ανά πάσα στιγμή, είτε είναι άμεσα σχετικές είτε όχι. Αυτό υποδηλώνει ένα εύρος -αλλά και ένα βάθος- επεξεργασίας στα αυτιστικά άτομα.

Επίδραση του περιβάλλοντος

Ενώ τα αυτιστικά άτομα έχουν πιο σταθερές αλλά ιδιοσυγκρασιακές νευροαναπτυξιακές τροχιές και χρειάζονται δια βίου προσαρμογές για να ευδοκιμήσουν, οι αναπτυξιακές τροχιές και τα αποτελέσματα των υψηλά ευαίσθητων ατόμων επηρεάζονται έντονα προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο ανάλογα με το περιβάλλον.

Έρευνες έχουν δείξει ότι τα πολύ ευαίσθητα άτομα έχουν χειρότερα αναπτυξιακά αποτελέσματα και αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης συμπεριφορικών και ψυχολογικών δυσκολιών σε στρεσογόνα και μη υποστηρικτικά πρώιμα περιβάλλοντα. Αντίθετα, σε υποστηρικτικά και ιδιαίτερα φροντιστικά πρώιμα περιβάλλοντα, τα πολύ ευαίσθητα άτομα έχουν την ικανότητα να ευδοκιμήσουν και μπορεί να έχουν καλύτερες αναπτυξιακές πορείες από τα λιγότερο ευαίσθητα άτομα.

Αντίθετα, τα αυτιστικά άτομα χρειάζονται υποστήριξη και προσαρμογή για να ευδοκιμήσουν στη σύγχρονη κοινωνία. Όταν δεν υπάρχει η ικανότητα του περιβάλλοντος να προσαρμοστεί και να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του αυτιστικού ατόμου, τότε το περιβάλλον είναι αναπηρικό και επηρεάζει και περιορίζει σημαντικά τη λειτουργική ικανότητα και την ευημερία του αυτιστικού ατόμου.

Με την κατανόηση των εννοιολογικών και βιωματικών διαφορών μεταξύ του αυτισμού και της υψηλής ευαισθησίας, αντί να εστιάζουμε απλώς στις ομοιότητες, μπορούμε να αναγνωρίσουμε ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές -αλλά δυνητικά συνυπάρχουσες- νευροδιαφορές που και οι δύο προσθέτουν στην αναγκαία νευροποικιλότητα της ανθρωπότητας.