Δίλημμα φυλακισμένου και το εγωιστικό γονίδιο: Κι όμως υπάρχει στην καθημερινή μας ζωή!

Φανταστείτε αυτό: Εσείς και ένας γνωστός σας, ας τον πούμε Γιάννη, έχετε την άτυχη ιδέα να ληστέψετε μια τράπεζα μέρα μεσημέρι. Προς απογοήτευσή σας, δεν τα καταφέρνετε και καταλήγετε και οι δύο στο αστυνομικό κέντρο της πόλης. Οι αστυνομικοί σας έχουν μεταφέρει σε ξεχωριστά κελιά και ο καθένας σας εξετάζεται έντονα από ντετέκτιβ που μοιάζουν να έχουν βγει κατευθείαν από επεισόδιο του “Νόμος και τάξη”. Και ναι, είστε δεμένοι με χειροπέδες και κάθεστε σε ένα αυστηρό δωμάτιο κάτω από μια λάμπα.

Ο επικεφαλής ντετέκτιβ μπαίνει μέσα και δεν μασάει τα λόγια του. Αν θέλετε να έχετε ελπίδες για μια ελαφριά ποινή, καλύτερα να πείτε ότι γνωρίζετε.

Μετά από μια εντατική ανάκριση που είναι πιο αγχωτική από οτιδήποτε άλλο έχετε βιώσει ποτέ, σας γίνεται σαφές ότι έχετε μία από τις δύο επιλογές. Αν παραμείνετε σιωπηλοί, θα πάτε στην φυλακή για πολύ καιρό -ίσως για πέντε χρόνια ή και περισσότερο. Αν καρφώσεις τον γερο-Γιάννη, θα έχεις σίγουρα ελαφρύτερη ποινή. Ίσως μάλιστα καταφέρετε να γυρίσετε τα πράγματα με τέτοιο τρόπο, ώστε να γλιτώσετε με μια αυστηρή κουβέντα και να αφεθείτε ελεύθεροι με αναστολή. Για να εντείνετε την ένταση της κατάστασης, συνειδητοποιείτε ξεκάθαρα ότι ο Γιάννης βρίσκεται ακριβώς στην ίδια κατάσταση.

Τι κάνετε λοιπόν;

Ποιο είναι το δίλημμα του φυλακισμένου και οι θεωρητικές προσεγγίσεις της συμπεριφοράς των παιγνίων;

Το σενάριο που περιγράφεται αναφέρεται σε ένα κλασικό παίγνιο που χρησιμοποιείται από τους θεωρητικούς παιγνίων για την κατανόηση των μαθηματικών που διέπουν τη συμπεριφορά. Ονομάζεται, καταλλήλως, Δίλημμα του Φυλακισμένου.

Σε ένα παίγνιο του διλήμματος του φυλακισμένου, το ερώτημα είναι αν οι άνθρωποι είναι πιθανό να δείξουν πίστη στον εταίρο τους (τον Γιάννη, στην προκειμένη περίπτωση) ή αν είναι πιθανό να προδώσουν τον εταίρο τους για να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντα.

Αυτό το παιχνίδι, το οποίο έγινε εξαιρετικά επίκαιρο αφού αναδείχθηκε στο βιβλίο του Richard Dawkins για την εξέλιξη και τη συμπεριφορά, Το εγωιστικό γονίδιο, που άλλαξε τα δεδομένα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως  μεταφορά για την κατανόηση μεγάλου μέρους της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής. Σχεδόν κάθε μέρα, ερχόμαστε αντιμέτωποι με καταστάσεις στις οποίες έχουμε την επιλογή να βοηθήσουμε κάποιον άλλον, με κόστος για τον εαυτό μας, ή να μην βοηθήσουμε και, έτσι, να προωθήσουμε το δικό μας συμφέρον.

Στην πραγματικότητα, αντιμετωπίζουμε αυτό το ευρύτερο είδος κατάστασης συνεχώς. Ακολουθούν μερικά μόνο είδη παραδειγμάτων που μπορεί να συναντήσετε στην καθημερινή σας ζωή:

• Βιάζεστε στο παντοπωλείο και το άτομο μπροστά σας ρίχνει κατά λάθος μια ολόκληρη σακούλα με φρέσκα μήλα στο πάτωμα.
• Είναι το πρωί της Ημέρας των Χριστουγέννων και έχετε προγραμματίσει να επισκεφθείτε τον αδελφό σας και την οικογένειά του. Ο αδελφός σας σας τηλεφωνεί στις 8 το πρωί και σας ρωτάει αν μπορείτε να έρθετε νωρίς για να τον βοηθήσετε να συμμαζέψετε.
• Εσείς και ο καλύτερός σας φίλος είστε και οι δύο τεράστιοι θαυμαστές ενός τραγουδιστή. Μια κοινή γνωστή σας στέλνει μήνυμα και σας λέει ότι έχει ένα επιπλέον εισιτήριο για τη συναυλία του αύριο το βράδυ. Σας ζητάει να έρθετε μαζί της. Η συναυλία είναι sold out και δεν υπάρχει περίπτωση να υλοποιηθεί άλλο ένα εισιτήριο για την κολλητή σας.

Και ούτω καθεξής.

Κάθε μέρα είναι γεμάτη από καταστάσεις στις οποίες έχουμε να κάνουμε επιλογές. Και αρκετά συχνά, η επιλογή αφορά το αν θα πρέπει να ενεργήσουμε με τρόπο που βοηθάει κάποιον άλλον με κόστος για τον εαυτό μας ή αν θα πρέπει να προχωρήσουμε και να κάνουμε αυτό που είναι προς το δικό μας συμφέρον. Με αυτόν τον τρόπο, η ζωή μπορεί να θεωρηθεί ως μια συνεχής ροή καταστάσεων του είδους “Δίλημμα του Φυλακισμένου”.

Οι επιστήμονες συμπεριφοράς με μαθηματικό προσανατολισμό έχουν χρησιμοποιήσει το απλό παράδειγμα του Διλήμματος του Φυλακισμένου για να διερευνήσουν όλα τα είδη των πτυχών της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Τι θα περιμέναμε να κάνουν οι άνθρωποι σε αυτό το παιχνίδι; Και ποιες μεταβλητές επηρεάζουν αυτές τις συμπεριφορικές αποφάσεις;

Πώς χρησιμοποιείται η θεωρία παιγνίων στην πραγματική ζωή;

Σε καταστάσεις όπου η απόφαση για το Δίλημμα του Φυλακισμένου είναι ουσιαστικά μία και μοναδική, οι άνθρωποι τείνουν συνήθως, και αυτό δεν αποτελεί μεγάλη έκπληξη, να ενεργούν σύμφωνα με τα δικά τους εγωιστικά συμφέροντα. Αν δεν πρόκειται να ξαναδείτε ποτέ αυτό το άτομο, τότε δεν υπάρχει μεγάλο κόστος στο να πάτε απλά στα τάρταρα εις βάρος του άλλου.

Ωστόσο, αν περιμένετε να αλληλεπιδράσετε με αυτό το ίδιο άλλο άτομο στο μέλλον, τότε ίσως θα πρέπει να το σκεφτείτε δύο φορές. Για παράδειγμα, αν παίζετε το Δίλημμα του Φυλακισμένου με τον Γιάννη από το παραπάνω παράδειγμα και σκοπεύετε να παίξετε εναντίον του αύριο και μεθαύριο κ.λπ., ίσως σκεφτείτε καλά αν θα πρέπει απλώς να τον προδώσετε για να πάρετε μια σχετικά ελαφριά ποινή για τη συγκεκριμένη περίπτωση. Εξάλλου, ο Γιάννης είναι απίθανο να ξεχάσει μια τέτοια προδοσία πολύ γρήγορα. Και μπορεί κάλλιστα να ανταποδώσει την επόμενη φορά, οδηγώντας σε δυσμενή μακροπρόθεσμα αποτελέσματα για εσάς.

Έτσι, όταν πρόκειται για καταστάσεις του είδους “Δίλημμα του Φυλακισμένου”, εν ολίγοις, οι άνθρωποι τείνουν να συμπεριφέρονται διαφορετικά αν παίζουν έναν εφάπαξ γύρο ή αν παίζουν έναν γύρο από πολλούς (με το τελευταίο σενάριο να αναφέρεται ως επαναληπτικό Δίλημμα του Φυλακισμένου).

Στους εφάπαξ γύρους του Διλήμματος του Φυλακισμένου, οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να προδώσουν τον άλλον και να ενεργήσουν με γνώμονα το προσωπικό τους συμφέρον. Σε επαναληπτικούς γύρους του διλήμματος του φυλακισμένου, γενικά μιλώντας, οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να συμπεριφέρονται λιγότερο εγωιστικά. Εν ολίγοις, ένα επαναληπτικό πλαίσιο του διλήμματος του φυλακισμένου τείνει να αναπαράγει την καλοσύνη, ενώ ένα εφάπαξ πλαίσιο τείνει να αναπαράγει την κακία.

Τι μας διδάσκει το δίλημμα του φυλακισμένου, η ψυχολογία των ξένων και η εξελικτική αναντιστοιχία;

Στη ζωή, μερικές φορές, αλληλεπιδρούμε με άλλους με τους οποίους μπορούμε να περιμένουμε ότι θα αλληλεπιδράσουμε ξανά στο μέλλον. Τέτοιοι άλλοι μπορεί, για παράδειγμα, να είναι φίλοι, συγγενείς και συνάδελφοι. Κατά μία έννοια, οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις με τέτοιους οικείους άλλους μοιάζουν με το επαναληπτικό δίλημμα του φυλακισμένου. Και όπως συζητήθηκε παραπάνω, τείνουμε να είμαστε πιο ευγενικοί με τους άλλους όταν παίζουμε επαναληπτικό Δίλημμα του Φυλακισμένου σε σύγκριση με το να παίζουμε έναν γύρο εφάπαξ Δίλημμα του Φυλακισμένου.

Από εξελικτική σκοπιά, μπορούμε να σκεφτούμε αυτό το ζήτημα με όρους εξελικτικής αναντιστοιχίας, ή την τάση οι σύγχρονες συνθήκες να διαφέρουν δραματικά από τις προγονικές συνθήκες που περιέβαλλαν την εξελικτική μας ιστορία.

Από την άποψη της εξελικτικής αναντιστοιχίας, είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης εξελικτικής ιστορίας, οι πρόγονοί μας ζούσαν σε μικρές νομαδικές φυλές και περιβάλλονταν συνεχώς από συγγενείς και άλλους οικείους. Όσον αφορά το Δίλημμα του Φυλακισμένου, λοιπόν, το επαναληπτικό Δίλημμα του Φυλακισμένου ήταν πραγματικά το μοναδικό παιχνίδι στην πόλη. Και να θυμάστε, το επαναληπτικό δίλημμα του φυλακισμένου τείνει να ενισχύει τη συνεργατική, καλή συμπεριφορά.

Αλλά σκεφτείτε πόσο έχουν αλλάξει τα πράγματα, σωστά; Στις μέρες μας, αλληλεπιδρούμε με όλων των ειδών τους ανθρώπους – πολλοί από τους οποίους είναι άγνωστοι. Στην πραγματικότητα, σε οποιαδήποτε δεδομένη ημέρα στις μέρες μας, μπορεί να αλληλεπιδράσουμε με κάποιον που χρησιμοποιεί ψεύτικο όνομα και που ζει στην άλλη άκρη του κόσμου, όπως συμβαίνει μερικές φορές όταν καλούμε το τμήμα εξυπηρέτησης πελατών μιας μεγάλης εταιρείας. Και σκεφτείτε το εξής: Όταν βρίσκεστε σε αναμονή με την υπηρεσία εξυπηρέτησης πελατών και καταλήγετε να μιλάτε με κάποιον που δεν έχετε γνωρίσει ποτέ και που πιθανότατα δεν θα δείτε ποτέ στη ζωή σας, αφού περιμένετε στην αναμονή για 90 λεπτά, είστε πάντα με την καλύτερη δυνατή συμπεριφορά; Υποθέτω ότι ίσως όχι.

Τώρα κάντε ένα βήμα πίσω και σκεφτείτε πόσο ομαλοποιημένο είναι να αλληλεπιδράτε με αγνώστους στον σύγχρονο κόσμο. Στοιχηματίζω ότι αν μετρήσετε τις περιπτώσεις σε μια τυπική ημέρα, θα διαπιστώσετε ότι μπορεί κάλλιστα να αλληλεπιδράτε με δεκάδες αγνώστους σε καθημερινή βάση. Κάθε τέτοια αλληλεπίδραση μπορεί να θεωρηθεί ως μια περίπτωση εφάπαξ διλήμματος του φυλακισμένου. Και θυμάστε αυτόν τον απλό κανόνα που προέρχεται από τις θεωρητικές αναλύσεις της συμπεριφοράς των παιγνίων; Οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να συμπεριφερθούν προς το δικό τους εγωιστικό συμφέρον όταν παίζουν εφάπαξ Δίλημμα του Φυλακισμένου σε σύγκριση με όταν παίζουν επαναληπτικό Δίλημμα του Φυλακισμένου. Σκεφτείτε το αυτό.

Κατά μία έννοια, ένα μεγάλο ποσοστό των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων μπορεί να θεωρηθεί με όρους του Διλήμματος του Φυλακισμένου, το οποίο αντιπαραθέτει τα εγωιστικά μας συμφέροντα με το κίνητρο να συνεργαστούμε με τους άλλους και να βοηθήσουμε τους άλλους. Ένας απλός κανόνας του διλήμματος του φυλακισμένου είναι ο εξής: Όταν παίζουμε εναντίον κάποιου άλλου με επαναλαμβανόμενο τρόπο, αναμένοντας να έχουμε περαιτέρω αλληλεπιδράσεις με το ίδιο άτομο, τείνουμε να είμαστε πιο ευγενικοί από ό,τι όταν παίζουμε εναντίον κάποιου με εφάπαξ ιδιότητα.

Η αλληλεπίδραση με αγνώστους, η οποία είναι πλέον κοινός τόπος σε τόσο μεγάλο μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας, μπορεί να θεωρηθεί ότι παίζει το δίλημμα του φυλακισμένου με μια φορά. Στις σύγχρονες συνθήκες, λοιπόν, βρισκόμαστε διαρκώς σε καταστάσεις που τείνουν εγγενώς να αναπαράγουν τον εγωισμό.

Θέλετε να καταλάβετε γιατί υπάρχει τόση κακία στον κόσμο σήμερα; Ίσως το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι τόσες πολλές ανθρώπινες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις γίνονται μεταξύ αγνώστων που δεν έχουν καμία προσδοκία να αλληλεπιδράσουν ξανά μεταξύ τους. Ίσως αυτή η απλή διαπίστωση μπορεί να μας βοηθήσει να δημιουργήσουμε περιβάλλοντα που ευνοούν περισσότερο τη βοήθεια, τη συνεργασία και την αγάπη.