Η ηθική ενός ατόμου εξαρτάται από τα γονίδιά του;

Από πού προέρχονται οι ηθικές σας αξίες;

Η διαισθητική απάντηση -και μια δημοφιλής παραδοχή τόσο στο ευρύ κοινό όσο και στον τομέα της ψυχολογίας- είναι ότι μαθαίνεις την ηθική από τον πολιτισμό σου, συνήθως μέσω των γονικών, συνομηλίκων και θεσμικών επιρροών. Οι ψυχολογικοί θεωρητικοί από τον Φρόιντ και μετά έχουν υποστηρίξει αυτή την ιδέα. Ως εκ τούτου, υποθέτουμε συνήθως ότι οι διαφορές στις ηθικές θέσεις μεταξύ των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα της διαφορετικής ανατροφής τους, των κοινωνικών συνθηκών και των εμπειριών τους. Τώρα είναι σαφές ότι υπάρχουν διαφορές στη συμπεριφορά των γονέων και στις περιβαλλοντικές συνθήκες και ότι και οι δύο μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά κάποιου σε πολλούς τομείς. Ωστόσο, μαζί με την αντανάκλαση της βιωμένης εμπειρίας μας, η συμπεριφορά μας φέρει πάντα το αποτύπωμα της γενετικής μας κληρονομιάς (Διαβάστε εδώ αν τα γονίδια επηρεάζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου).

Η αναπτυξιακή έρευνα των τελευταίων 50 ετών έχει δείξει ότι πολλά αποτελέσματα που κάποτε αποδίδονταν στο γονεϊκό ή κοινωνικό περιβάλλον είναι στην πραγματικότητα έντονα γενετικά. Ορισμένα από αυτά τα ευρήματα έχουν λάβει θετική υποδοχή. Για παράδειγμα, τα ευρήματα ότι ο αυτισμός, η σχιζοφρένεια και ο σεξουαλικός προσανατολισμός είναι κωδικοποιημένα στη βιολογία και όχι τα αποτελέσματα ανεπαρκούς ανατροφής έχουν συμβάλει στη διόρθωση σοβαρών ιστορικών αδικιών.

Άλλα τέτοια ευρήματα ήταν πιο δύσκολο να αφομοιωθούν από την πολιτισμική διαίσθηση και το λόγο. Για παράδειγμα, πολλοί άνθρωποι εκπλήσσονται όταν ακούνε ότι τα παιδιά των διαζευγμένων είναι πιο πιθανό να χωρίσουν τα ίδια όχι λόγω των πρώιμων εμπειριών τους με χωρισμένους γονείς, αλλά μάλλον λόγω του ότι κληρονομούν από τους γονείς τους εκείνα τα γονίδια που καθιστούν πιο πιθανή την αστάθεια του γάμου. Παρομοίως, πολλοί εκπλήσσονται όταν ακούνε ότι η γονική συμπεριφορά -ο τρόπος που οι γονείς είναι γονείς- έχει γενικά ελάχιστη έως καθόλου επίδραση στην προσωπικότητα των παιδιών.

Όπως και να έχει, το γεγονός παραμένει ότι πολλά πράγματα που πιστεύαμε ότι είναι προϊόν της ανατροφής και του κοινωνικού περιβάλλοντος βρίσκονται στην πραγματικότητα υπό τον ισχυρό έλεγχο της γενετικής μας κληρονομιάς.

Ένα ενδιαφέρον ζήτημα στο οποίο οι παλιές αντιλήψεις φαίνεται ότι πρέπει να αναθεωρηθούν είναι η ηθική. Για χρόνια, οι ερευνητές και οι μη ειδικοί υπέθεταν ότι τα διάφορα ηθικά συναισθήματα μεταδίδονται από γενιά σε γενιά κοινωνικά – μέσω των μηνυμάτων του περιβάλλοντος, μέσω των κανόνων που θεσπίζουν οι γονείς για τα παιδιά τους, μέσω παραγόντων κοινωνικοποίησης όπως οι δάσκαλοι και τα μέσα ενημέρωσης και μέσω της μοντελοποίησης των παραπάνω από τα παιδιά.

Υπόθεση του στρατηγικού συμφέροντος

Η σύγχρονη έρευνα αμφισβητεί αυτή την άποψη. Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι έχουν προτείνει τη λεγόμενη “υπόθεση του στρατηγικού συμφέροντος”, η οποία υποστηρίζει ότι οι συναισθηματικές αντιδράσεις και οι συμπεριφορικές επιλογές των ανθρώπων έχουν βαθμονομηθεί από την εξέλιξη ώστε να εξυπηρετούν τα στρατηγικά μας συμφέροντα, δηλαδή τους στόχους επιβίωσης και αναπαραγωγής μας. Έτσι, ευνοούμε κοινωνικές συμπεριφορές που υποστηρίζουν τη στρατηγική μας για το ζευγάρωμα, η οποία είναι σε μεγάλο βαθμό κληρονομική. Αυτή η λογική ισχύει και για τις ηθικές μας θέσεις, οι οποίες είναι ιδιοτελείς και λειτουργούν για τη διατήρηση των πλεονεκτημάτων της φυσικής μας κατάστασης. Σε αυτή την άποψη, λοιπόν, η σεξουαλική στρατηγική υπαγορεύει την ηθική προτίμηση. Εκείνοι που έχουν επενδύσει σε μια στρατηγική ζευγαρώματος μακροχρόνιας δέσμευσης (“μπαμπάδες” στη γλώσσα της εξελικτικής ψυχολογίας) θα θεωρήσουν ανήθικες τις συμπεριφορές που υπονομεύουν τη θέση τους. Εκείνοι που επωφελούνται από μια βραχυπρόθεσμη, μη δεσμευτική στρατηγική ζευγαρώματος θα τείνουν να εγκρίνουν τις συμπεριφορές που προωθούν τη θέση τους.

Αντιδραστική κληρονομικότητα

Προσπαθώντας να εξηγήσουν πώς τα γονίδια παίζουν ρόλο στις στρατηγικές συμπεριφοράς μας, οι ψυχολόγοι του Στάνφορντ John Tooby και Leda Cosmides προώθησαν την ιδέα της “αντιδραστικής κληρονομικότητας”, υποστηρίζοντας ότι ορισμένα χαρακτηριστικά συμπεριφοράς προκύπτουν από κληρονομικές πτυχές της γενετικής σύστασης ενός ατόμου. Για παράδειγμα, τα σωματικά ισχυρότερα άτομα είναι πιθανότερο να επωφεληθούν (από άποψη επιβίωσης και αναπαραγωγής) από την επιθετικότητα σε σχέση με τα μικρότερα, πράγμα που σημαίνει ότι το μέγεθος, ένα κληρονομικό φυσικό χαρακτηριστικό, θα προέβλεπε την επιθετικότητα – ένα χαρακτηριστικό συμπεριφοράς – καθιστώντας το στην πραγματικότητα κληρονομικό, ακόμη και αν δεν υπάρχουν συγκεκριμένα γονίδια που να το κωδικοποιούν άμεσα.

Ο ίδιος μηχανισμός μπορεί να εξηγήσει την ανάπτυξη ηθικών θέσεων, καθώς το σωματικά ισχυρότερο άτομο μπορεί να επιλέξει να εγκρίνει την ηθική της οικονομικής ανισότητας και της επιθετικής στρατιωτικής δράσης. Έρευνες που υποστηρίζουν αυτή την άποψη έχουν δείξει ότι η σεξουαλική στρατηγική προβλέπει τις ηθικές απόψεις των ανθρώπων στον τομέα της σεξουαλικής συμπεριφοράς, όπως απέναντι στην αντισύλληψη, την άμβλωση, την πορνογραφία και τον γάμο μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου.

Ωστόσο, οι επιπτώσεις της σεξουαλικής στρατηγικής στις ηθικές αξίες μπορεί να επεκτείνονται πέρα από τα σεξουαλικά θέματα. Για παράδειγμα, μια νέα μελέτη (2021) της Ευρωπαίας ερευνήτριας Annika Karinen και των συνεργατών της προσπάθησε να εφαρμόσει αυτή τη νέα προοπτική στις στάσεις σχετικά με τη χρήση ναρκωτικών. Οι συγγραφείς συσχέτισαν μέτρα καταδίκης των ναρκωτικών και σεξουαλικής στρατηγικής σε ένα δείγμα άνω των 8.000 Φινλανδών διδύμων και αδελφών. (Σε μελέτες όπως αυτές, η διαπίστωση ότι οι συσχετίσεις είναι ισχυρότερες μεταξύ διδύμων παρά μεταξύ αδελφών χρησιμεύει ως απόδειξη γενετικής επιρροής, δεδομένου ότι οι δίδυμοι μοιράζονται όλα τα γονίδιά τους και τα αδέλφια μόνο το 50%).

Πράγματι, οι συγγραφείς διαπίστωσαν ότι “περίπου το 75% της φαινοτυπικής συνδιακύμανσης μεταξύ της καταδίκης των ναρκωτικών και της σεξουαλικής στρατηγικής εξηγείται από τα γονίδια”. Επιπλέον, διαπίστωσαν ότι, όπως προβλέπεται από την υπόθεση της σεξουαλικής στρατηγικής, τα άτομα με υψηλό προσανατολισμό στη δέσμευση ήταν πιο πιθανό να καταδικάσουν τη χρήση ναρκωτικών για ψυχαγωγικούς σκοπούς (εν μέρει, όπως υποστηρίζουν, επειδή η χρήση ναρκωτικών συνδέεται με περιστασιακό, μη δεσμευτικό σεξ). Αυτές οι επιδράσεις παρέμειναν ακόμη και μετά τον έλεγχο της προσωπικότητας, της θρησκευτικότητας και της πολιτικής ιδεολογίας. Τέλος, εντόπισαν “καμία επίδραση των κοινών περιβαλλοντικών επιδράσεων – οι οποίες πιθανώς θα περιλάμβαναν τη γονική ανατροφή, την επιρροή των αδελφών, την κοινωνικοοικονομική κατάσταση ή τη γειτονιά της παιδικής ηλικίας – ούτε στην καταδίκη των ναρκωτικών αναψυχής ούτε στη σεξουαλική στρατηγική”. Οι συγγραφείς καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι “τα αποτελέσματα συνάδουν με την πρόταση ότι ορισμένα ηθικά συναισθήματα είναι βαθμονομημένα για την προώθηση στρατηγικών σεξουαλικών συμφερόντων, τα οποία προκύπτουν εν μέρει μέσω γενετικών παραγόντων”.

Αυτού του είδους τα ευρήματα, που παρέχουν υποστήριξη για την άποψη της αντιδραστικής κληρονομικότητας, μπορεί να έχουν κοινωνικές επιπτώσεις πέρα από το εργαστήριο. Αφενός, υπονομεύουν περαιτέρω τη δημοφιλή αντίληψη ότι οι ενδοοικογενειακές ομοιότητες σε μια σειρά από συμπεριφορικά αποτελέσματα (όπως η επιθετικότητα) και ηθικά συναισθήματα (όπως οι απόψεις για τα ναρκωτικά και το σεξ) αντανακλούν κυρίως μια διαδικασία κοινωνικής μετάδοσης από τους γονείς στους απογόνους. Αντίθετα, τα ευρήματα αυτά υποδηλώνουν ότι πολλά από αυτά που θεωρούμε ως γονικές ή κοινωνικές επιδράσεις μπορούν στην πραγματικότητα να αποδοθούν με μεγαλύτερη ακρίβεια στους ισχυρούς ψιθύρους της γενετικής μας κληρονομιάς.

Η αντίληψη ότι οι ανθρώπινες ιδιότητες υψηλής ποιότητας, όπως οι ηθικές αξίες, βρίσκονται υπό ισχυρό γενετικό έλεγχο μπορεί να εκνευρίσει ορισμένους ανθρώπους. Ωστόσο, όπως ακριβώς το να ακούμε και να κατανοούμε την άποψη κάποιου δεν σημαίνει ότι συμφωνούμε μαζί του, έτσι και η αναγνώριση της προβλεπτικής δύναμης των γονιδίων δεν σημαίνει ότι παραδινόμαστε σε αυτή τη δύναμη.

Επιπλέον, σε αντίθεση με τη δημοφιλή πεποίθηση, οι γενετικές επιδράσεις δεν είναι αδιαπέραστες από την περιβαλλοντική παρέμβαση. Η όραση και το χρώμα των ματιών σας βρίσκονται υπό ισχυρό γενετικό έλεγχο, ωστόσο η περιβαλλοντική παρέμβαση (φακοί επαφής) μπορεί να αλλάξει και τα δύο. Η φαινυλκετονουρία είναι μια σπάνια κληρονομική διαταραχή που μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρά προβλήματα υγείας. Ωστόσο, αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά με σωστή διατροφή, μια περιβαλλοντική παρέμβαση. Έτσι, η σωστή αναγνώριση των πραγματικών δυνάμεων που διαμορφώνουν τις ηθικές μας αξίες μπορεί να ενημερώσει την αυτογνωσία μας, καθώς και την κοινωνική συζήτηση για την ηθική. Μια τέτοια αναγνώριση μπορεί επίσης να μας βοηθήσει να αποφύγουμε την εσφαλμένη απόδοση ευθυνών και να διευκολύνει πιο αποτελεσματικές προσπάθειες πειθούς και παρέμβασης.