Βιολογικοί παράγοντες: Τι είναι και πώς δρουν στον οργανισμό μας; Έχουν παρενέργειες;

Τι είναι οι βιολογικοί παράγοντες και πώς λειτουργούν στα αυτοάνοσα νοσήματα;

Οι βιολογικοί παράγοντες είναι μια κατηγορία φαρμάκων που χρησιμοποιούνται στη θεραπεία αυτοάνοσων ασθενειών. Σε αντίθεση με τα παραδοσιακά φάρμακα, τα οποία είναι συχνά μικρά μόρια που συντίθενται με χημικό τρόπο, οι βιολογικοί παράγοντες είναι μεγάλα, πολύπλοκα μόρια που προέρχονται από ζωντανούς οργανισμούς ή παράγονται χρησιμοποιώντας βιοτεχνολογικές διαδικασίες. Τα φάρμακα αυτά σχεδιάστηκαν για να στοχεύουν συγκεκριμένα συστατικά του ανοσοποιητικού συστήματος που εμπλέκονται στην ανάπτυξη και την εξέλιξη των αυτοάνοσων ασθενειών.

Παρακάτω ακολουθούν κάποιοι από τους τρόπους δράσης των βιολογικών παραγόντων στο πλαίσιο των αυτοάνοσων ασθενειών:

• Στόχευση συγκεκριμένων μορίων

Οι βιολογικοί παράγοντες έχουν σχεδιαστεί για να στοχεύουν συγκεκριμένες πρωτεΐνες ή κύτταρα που εμπλέκονται στην ανοσολογική απόκριση. Αυτά τα στοχευμένα συστατικά είναι συχνά κυτοκίνες, οι οποίες σηματοδοτούν μόρια που εμπλέκονται στη φλεγμονώδη διαδικασία.

• Αποκλεισμός φλεγμονής

Πολλές αυτοάνοσες ασθένειες χαρακτηρίζονται από υπερβολική φλεγμονή που προκαλείται από ένα υπερδραστήριο ανοσοποιητικό σύστημα. Οι βιολογικοί παράγοντες μπορούν να αναστείλουν τη δράση συγκεκριμένων φλεγμονωδών κυτοκινών, μειώνοντας τη φλεγμονώδη απόκριση.

• Ρύθμιση ανοσολογικών αποκρίσεων

Οι βιολογικοί παράγοντες μπορούν να ρυθμίσουν τις ανοσολογικές αποκρίσεις παρεμβαίνοντας στη λειτουργία ορισμένων κυττάρων που εμπλέκονται στο ανοσοποιητικό σύστημα, όπως τα Β-  ή/και τα Τ- λεμφοκύτταρα. Αυτή η ανοσορύθμιση βοηθά στην αποκατάσταση της ισορροπίας του ανοσοποιητικού συστήματος.

• Εξουδετερωτικά αυτοαντισώματα

Σε ορισμένες αυτοάνοσες ασθένειες, το ανοσοποιητικό σύστημα παράγει αυτοαντισώματα που επιτίθενται στους ιστούς του σώματος. Οι βιολογικοί παράγοντες μπορούν να στοχεύσουν και να εξουδετερώσουν αυτά τα αυτοαντισώματα, βοηθώντας στην ανακούφιση της αυτοάνοσης απόκρισης.

• Διακοπή μεταγωγής σήματος

Οι βιολογικοί παράγοντες μπορεί να επηρεάσουν τις ενδοκυτταρικές οδούς σηματοδότησης που εμπλέκονται στην ενεργοποίηση των ανοσοκυττάρων. Διαταράσσοντας αυτές τις οδούς, μπορούν να διακόψουν τα σήματα που οδηγούν σε φλεγμονή και βλάβη των ιστών.

• Προώθηση της ανοσολογικής ρύθμισης

Ορισμένοι βιολογικοί παράγοντες έχουν σχεδιαστεί για να προάγουν την ανοσολογική ρύθμιση, ενθαρρύνοντας μια πιο ελεγχόμενη και ισορροπημένη ανοσολογική απόκριση. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε αυτοάνοσες ασθένειες όπου το ανοσοποιητικό σύστημα είναι απορρυθμισμένο.

Παραδείγματα αυτοάνοσων ασθενειών για τις οποίες χρησιμοποιούνται συνήθως βιολογικοί παράγοντες περιλαμβάνουν ρευματοειδή αρθρίτιδα, ψωρίαση, ψωριασική αρθρίτιδα, αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα, νόσο του Crohn, ελκώδη κολίτιδα, και ορισμένους τύπους αυτοάνοσης αρθρίτιδας.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ενώ οι βιολογικοί παράγοντες μπορούν να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικοί στη θεραπεία αυτοάνοσων ασθενειών, φέρουν επίσης με πιθανούς κινδύνους και παρενέργειες. Αυτά τα φάρμακα χορηγούνται συχνά μέσω ενέσεων ή εγχύσεων και η χρήση τους συνήθως παρακολουθείται στενά από τους παρόχους υγειονομικής περίθαλψης.

Οι αποφάσεις θεραπείας, συμπεριλαμβανομένης της επιλογής ενός συγκεκριμένου βιολογικού παράγοντα, εξαρτώνται από παράγοντες όπως:

• ο τύπος και η σοβαρότητα της αυτοάνοσης νόσου
• η γενική υγεία του ατόμου
• η παρουσία άλλων ιατρικών καταστάσεων

Είναι ζωτικής σημασίας για τα άτομα που πρόκειται ή υποβάλλονται σε βιολογική θεραπεία να έχουν συζητήσει και ενημερωθεί πλήρως από την ομάδα υγειονομικής περίθαλψης ώστε να κατανοήσουν πλήρως τα οφέλη, τους κινδύνους και τα πιθανά αποτελέσματα της θεραπείας.

Ποιοι οι κίνδυνοι και οι παρενέργειες της χρήσης βιολογικών παραγόντων;

Ενώ οι βιολογικοί παράγοντες έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικοί και πολλά υποσχόμενοι στη θεραπεία διαφόρων ιατρικών καταστάσεων, η χρήση τους εγκυμονεί πιθανούς κινδύνους και παρενέργειες. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι συγκεκριμένοι κίνδυνοι εξαρτώνται από τον τύπο του βιολογικού παράγοντα, την ιατρική κατάσταση που αντιμετωπίζεται και τους μεμονωμένους, εξατομικευμένους παράγοντες του ασθενούς. Ακολουθούν ορισμένες γενικές εκτιμήσεις σχετικά με τους πιθανούς κινδύνους που συνδέονται με τη χρήση βιολογικών παραγόντων:

Λοιμώξεις

Οι βιολογικοί παράγοντες μπορούν να καταστείλουν ή να τροποποιήσουν το ανοσοποιητικό σύστημα, αυξάνοντας τον κίνδυνο λοιμώξεων. Μπορεί να εμφανιστούν σοβαρές λοιμώξεις, συμπεριλαμβανομένων βακτηριακών, ιογενών, μυκητιασικών ή ευκαιριακών λοιμώξεων. Οι ασθενείς που λαμβάνουν βιολογικούς παράγοντες θα πρέπει να παρακολουθούνται για εμφάνιση σημείων λοιμώξεων και μπορεί να χρειαστούν περεταίρω εμβολιασμοί.

Ανοσογονικότητα

Μερικοί ασθενείς μπορεί να αναπτύξουν ανοσολογική απόκριση στον ίδιο τον βιολογικό παράγοντα, οδηγώντας στην παραγωγή αντισωμάτων κατά του φαρμάκου. Αυτό μπορεί να μειώσει την αποτελεσματικότητα της θεραπείας και, σε ορισμένες περιπτώσεις, να οδηγήσει σε αλλεργικές αντιδράσεις.

Αλλεργικές αντιδράσεις

Αντιδράσεις έγχυσης, συμπεριλαμβανομένων αλλεργικών αντιδράσεων, μπορεί να εμφανιστούν κατά τη διάρκεια ή μετά τη χορήγηση ορισμένων βιολογικών παραγόντων. Αυτές οι αντιδράσεις μπορεί να κυμαίνονται από ήπια συμπτώματα, όπως πυρετό ή εξάνθημα, έως σοβαρές αναφυλακτικές αντιδράσεις.

Σύνδρομο απελευθέρωσης κυτοκινών

Ορισμένοι βιολογικοί παράγοντες, ιδιαίτερα τα μονοκλωνικά αντισώματα, μπορεί να προκαλέσουν ταχεία απελευθέρωση κυτοκινών, οδηγώντας σε συμπτώματα που μοιάζουν με φλεγμονώδη αντίδραση. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει πυρετό, ρίγη και, σε σοβαρές περιπτώσεις, δυσλειτουργία οργάνων.

Τοξικότητα οργάνων

Ορισμένοι βιολογικοί παράγοντες, ειδικά εκείνοι που χρησιμοποιούνται στη θεραπεία του καρκίνου, μπορεί να έχουν τοξικές επιδράσεις σε συγκεκριμένα όργανα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε δυσλειτουργία οργάνων και να επηρεάσει τη γενική υγεία.

Αυξημένος κίνδυνος κακοηθειών

Σε ορισμένες περιπτώσεις, η χρήση βιολογικών παραγόντων έχει συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο ορισμένων καρκίνων. Ο κίνδυνος ποικίλλει ανάλογα με τον τύπο του βιολογικού παράγοντα και την υποκείμενη ιατρική κατάσταση.

Αυτοάνοσες αντιδράσεις

Οι βιολογικοί παράγοντες που ρυθμίζουν το ανοσοποιητικό σύστημα μπορεί να οδηγήσουν σε ανεπιθύμητες ενέργειες που σχετίζονται με το ανοσοποιητικό. Στην περίπτωση αυτή το ανοσοποιητικό σύστημα επιτίθεται σε υγιείς ιστούς. Αυτό μπορεί να εκδηλωθεί ως αυτοάνοσες ασθένειες που επηρεάζουν όργανα ή συστήματα.

Επανενεργοποίηση ηπατίτιδας Β

Ορισμένοι βιολογικοί παράγοντες που χρησιμοποιούνται στη θεραπεία φλεγμονωδών καταστάσεων μπορεί να οδηγήσουν στην επανενεργοποίηση της ηπατίτιδας Β σε άτομα με ιστορικό λοίμωξης.

Είναι σημαντικό για τους παρόχους υγειονομικής περίθαλψης και τους ασθενείς να έχουν ανοιχτή επικοινωνία σχετικά με τους πιθανούς κινδύνους και τα οφέλη της βιολογικής θεραπείας. Η απόφαση για τη χρήση βιολογικών παραγόντων βασίζεται συχνά σε προσεκτική αξιολόγηση της συγκεκριμένης ιατρικής κατάστασης, της σοβαρότητας της νόσου και της κατάστασης υγείας του κάθε ασθενούς. Τα τακτικά ραντεβού παρακολούθησης είναι ζωτικής σημασίας για τον έγκαιρο εντοπισμό και τη διαχείριση τυχόν δυσμενών επιπτώσεων.

Οι ασθενείς που εξετάζουν υποβληθούν ή υποβάλλονται σε βιολογική θεραπεία θα πρέπει να λαμβάνουν διεξοδική εκπαίδευση από τους παρόχους υγειονομικής περίθαλψης και να αναφέρουν αμέσως τυχόν ασυνήθιστα συμπτώματα ή παρενέργειες. Όπως συμβαίνει με κάθε ιατρική θεραπεία, ο στόχος είναι να εξισορροπηθούν τα πιθανά οφέλη με τους κινδύνους για να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα για τον ασθενή.

Επιτρέπεται η χορήγηση βιολογικών παραγόντων στη διάρκεια της εγκυμοσύνης;

Η χρήση βιολογικών παραγόντων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι μια πολύπλοκη απόφαση που απαιτεί προσεκτική εξέταση των πιθανών οφελών και κινδύνων τόσο για τη μητέρα όσο και για το αναπτυσσόμενο έμβρυο. Η ασφάλεια των βιολογικών παραγόντων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι ένας τομέας συνεχούς έρευνας και συγκεκριμένες συστάσεις μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τον τύπο του βιολογικού παράγοντα και την ιατρική κατάσταση που αντιμετωπίζεται. Εδώ θα αναφέρουμε ορισμένες γενικές εκτιμήσεις:

Πολλά φάρμακα, συμπεριλαμβανομένων των βιολογικών παραγόντων, κατηγοριοποιούνται βάσει των πιθανών επιπτώσεών τους  στην εγκυμοσύνη. Οι κατηγορίες περιλαμβάνουν:

Κατηγορία Α: Ελεγχόμενες μελέτες σε έγκυες γυναίκες δεν δείχνουν κίνδυνο.

Κατηγορία Β: Μελέτες σε ζώα δεν δείχνουν κίνδυνο, αλλά δεν υπάρχουν ελεγχόμενες μελέτες σε έγκυες γυναίκες.

Κατηγορία Γ: Ο κίνδυνος δεν μπορεί να αποκλειστεί και τα οφέλη πρέπει να υπερτερούν των κινδύνων.

Κατηγορία Δ: Θετικές ενδείξεις κινδύνου, αλλά τα πιθανά οφέλη μπορεί να δικαιολογούν τη χρήση σε ορισμένες περιπτώσεις.

Κατηγορία Χ: Αντενδείκνυται κατά την εγκυμοσύνη λόγω ενδείξεων εμβρυϊκών ανωμαλιών.

• Διαβούλευση με τον πάροχο υγειονομικής περίθαλψης

Οι έγκυες ή εκείνες που σχεδιάζουν εγκυμοσύνη θα πρέπει να συζητήσουν την ιατρική τους κατάσταση, τις επιλογές θεραπείας και την πιθανή χρήση βιολογικών παραγόντων με τον θεράποντα ιατρό τους. Αυτή η συζήτηση θα πρέπει να εξετάσει τη σοβαρότητα της ιατρικής κατάστασης, τον αντίκτυπο της νόσου στην εγκυμοσύνη και τις εναλλακτικές επιλογές θεραπείας.

• Εξατομικευμένη προσέγγιση

Κάθε περίπτωση είναι μοναδική και οι αποφάσεις σχετικά με τη χρήση βιολογικών παραγόντων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης πρέπει να εξατομικεύονται. Ο πάροχος υγειονομικής περίθαλψης θα σταθμίσει τους πιθανούς κινδύνους του φαρμάκου έναντι των κινδύνων που σχετίζονται με την ανεξέλεγκτη δραστηριότητα της νόσου.

• Εμβρυϊκή ανάπτυξη και χρόνος έκθεσης

Ο χρόνος έκθεσης κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής ανάπτυξης μπορεί να επηρεάσει τους πιθανούς κινδύνους. Η έκθεση κατά τη διάρκεια του πρώτου τριμήνου, όταν συμβαίνει ανάπτυξη οργάνων, μπορεί να ενέχει διαφορετικούς κινδύνους από την έκθεση αργότερα στην εγκυμοσύνη, που θα έχει ολοκληρωθεί η βασική οργανογένεση.

• Ειδικοί βιολογικοί παράγοντες

Διαφορετικοί βιολογικοί παράγοντες μπορεί να έχουν διαφορετικά προφίλ ασφάλειας κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Ορισμένοι βιολογικοί παράγοντες μπορεί να έχουν περισσότερα διαθέσιμα δεδομένα από μελέτες σε έγκυες γυναίκες, ενώ άλλοι μπορεί να έχουν περιορισμένες πληροφορίες.

• Παρακολούθηση 

Οι έγκυες που λαμβάνουν βιολογικούς παράγοντες θα πρέπει να παρακολουθούνται στενά κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τακτικές αξιολογήσεις τόσο της μητρικής όσο και της εμβρυϊκής υγείας.

Παραδείγματα βιολογικών παραγόντων που χρησιμοποιούνται σε καταστάσεις όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, η ψωρίαση ή η φλεγμονώδης νόσος του εντέρου περιλαμβάνουν φάρμακα όπως παράγοντες αντι-TNF (π.χ. infliximab, adalimumab), rituximab και ustekinumab, μεταξύ άλλων. Η ασφάλεια αυτών των φαρμάκων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να ποικίλει.

Είναι ζωτικής σημασίας για τα άτομα που εξετάζουν την εγκυμοσύνη ή εκείνων που κυοφορούν, ενώ βρίσκονται σε βιολογική θεραπεία, να επικοινωνούν αμέσως με τον θεραποντα ιατρό τους. Η απόφαση για τη συνέχιση, τροποποίηση ή διακοπή της βιολογικής θεραπείας κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης θα πρέπει να λαμβάνεται σε συνεργασία με την ομάδα υγειονομικής περίθαλψης, λαμβάνοντας υπόψη τις ειδικές συνθήκες του ατόμου.