Διαταραχές προσωπικότητας: Πώς οργανώνονται;

Οι διαταραχές προσωπικότητας αποτελούν μια σημαντική κατηγορία ψυχοπαθολογίας. Χαρακτηρίζονται από μακροχρόνια προβλήματα με τις σχέσεις, την ταυτότητα και τη συναισθηματική ρύθμιση, τα οποία οδηγούν σε χρόνια δυσπροσαρμοστικά πρότυπα και μεγάλη δυσφορία. Υπάρχουν αρκετές διαφορετικές προσεγγίσεις για τις διαταραχές προσωπικότητας. Η πιο γνωστή είναι το σύστημα ταξινόμησης DSM-5, το οποίο είναι μια “κατηγορική προσέγγιση” που θεωρεί τις διαταραχές προσωπικότητας ως διαφορετικά και διακριτά είδη προβλημάτων. Εδώ υπάρχει μια καλή περιγραφή των 10 διαφορετικών ειδών διαταραχών προσωπικότητας που αναγνωρίζονται από το DSM-5. Το DSM χωρίζει τις 10 διαταραχές προσωπικότητας σε τρεις διαφορετικές ομάδες, Α, Β και Γ. Οι διαταραχές της ομάδας Α (σχιζοειδής, παρανοειδής, σχιζοτυπική) θεωρούνται “παράξενες και εκκεντρικές”. Οι διαταραχές της ομάδας Β (αντικοινωνικές, ναρκισσιστικές, ιστριονικές, οριακές) χαρακτηρίζονται “δραματικές και αλλοπρόσαλλες”. Τέλος, η ομάδα Γ (εξαρτημένη, αποφυγή, ιδεοψυχαναγκαστική) χαρακτηρίζονται ως “αγχώδεις και φοβισμένες”.

Υπάρχουν διάφορες εναλλακτικές προσεγγίσεις του DSM, όπως το Ψυχοδυναμικό Διαγνωστικό Εγχειρίδιο. Μια άλλη προσέγγιση που προσπάθησε να υιοθετηθεί από το DSM-5, αλλά απορρίφθηκε την τελευταία στιγμή, είναι η διαστασιο-λειτουργική προσέγγιση. Το λειτουργικό εύρος εκτείνεται από το υγιώς ανθεκτικό έως το νευρωτικό και το οριακό έως το ψυχωτικό/πλήρως ανάπηρο ή αποκομμένο από την πραγματικότητα. Ένα άτομο με ένα υγιές ή λειτουργικό σύστημα σχέσεων αισθάνεται ότι εκτιμάται από σημαντικούς άλλους, εκφράζει προσκόλληση και συμπόνια και διαθέτει ένα χαρτοφυλάκιο ισχυρών, μακροχρόνιων σχέσεων με την οικογένεια, τους φίλους και τους ερωτικούς συντρόφους. Μπορεί να συνεργάζεται αποτελεσματικά και να επιδεικνύει την ικανότητα να εκτιμά τις άλλες εμπειρίες, είναι σε θέση να κρατάει αντικρουόμενα συναισθήματα (π.χ. ενοχή ή θυμό) χωρίς να κατακλύζεται και είναι σε θέση να αφηγείται πώς γίνεται αντιληπτό από τους άλλους και πώς οι πράξεις του παίζουν ρόλο στην κοινωνική ανταλλαγή. Αντίθετα, κάποιος με δυσλειτουργικά συστήματα σχέσεων δυσκολεύεται σημαντικά να διαμορφώσει διαρκείς, στενές σχέσεις, δυσκολεύεται να συμπάσχει με τους άλλους με σύνθετους και αποτελεσματικούς τρόπους, συχνά δεν έχει επίγνωση του δικού του ρόλου στις συγκρούσεις και των αντιδράσεων που προκαλεί, δυσκολεύεται να εμπιστευτεί ή να συμπονεθεί τους άλλους και γενικά αισθάνεται υποτιμημένος από σημαντικούς άλλους.

Ο Theodore Millon ήταν ένας σπουδαίος θεωρητικός των διαταραχών προσωπικότητας που υποστήριξε ότι η διάσταση εαυτός-άλλος είναι το κλειδί (εκτός από τις πολικότητες ευχαρίστηση-πόνος και ενεργητική-παθητική). Πώς πρέπει όμως να χαρτογραφήσουμε αυτή τη διάσταση του εαυτού και της άλλης; Η θεωρία της προσκόλλησης παρέχει έναν ισχυρό φακό. Το Influence Matrix είναι ένας άλλος θεωρητικός, ο οποίος συμπληρώνει τη θεωρία προσκόλλησης ενσωματώνοντάς την με το Μοντέλο Circumplex. Χαρτογραφεί το σύστημα των ανθρώπινων σχέσεων σε τέσσερις διακριτές διαστάσεις “σχεσιακής διαδικασίας” (οι διαστάσεις είναι οι γραμμές – μαύρες, μπλε, κόκκινες και πράσινες).

Είναι ορισμένες διαταραχές προσωπικότητας αντίθετες μεταξύ τους;

Ένα ωραίο θέμα σχετικά με το Matrix είναι ότι δημιουργεί έναν νέο τρόπο σκέψης για τις διαταραχές της προσωπικότητας. Δηλαδή, δείχνει ότι ορισμένες διαταραχές προσωπικότητας είναι αντίθετες μεταξύ τους. Τι θα μπορούσαμε να εννοήσουμε με τον όρο αντίθετα; Σκεφτείτε κάποιον που είναι αθυρόστομος, μη διεκδικητικός, ντροπαλός, υποτακτικός και κοινωνικά αγχώδης, και στη συνέχεια συγκρίνετε το με το διαπροσωπικό στυλ του πρώην Προέδρου Τραμπ, το οποίο είναι ουσιαστικά το αντίθετο (δηλ. πολύ διεκδικητικός, κυρίαρχος, ανταγωνιστικός κ.λπ.) Το Influence Matrix χαρτογραφεί το σύστημα των ανθρώπινων σχέσεων πρώτα στη “Μαύρη Γραμμή”, η οποία είναι ένας συνδυασμός της “σχεσιακής αξίας” και της “κοινωνικής επιρροής”. Η σχεσιακή αξία είναι η εμπειρία του να είναι κανείς γνωστός και να εκτιμάται από σημαντικούς άλλους. Η κοινωνική επιρροή αναφέρεται στον βαθμό στον οποίο μπορούμε να επηρεάσουμε σημαντικούς άλλους ώστε να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τα συμφέροντά μας. Η γραμμή RV-SI θεωρείται η κεντρική, βασική μεταβλητή που καθοδηγεί τις διαδικασίες των ανθρώπινων σχέσεων. Οι διαταραχές προσωπικότητας, εξ ορισμού, δημιουργούν ή περιλαμβάνουν προβλήματα RV-SI, γι’ αυτό και είναι δυσπροσαρμοστικές.

Ο Πίνακας προσδιορίζει επίσης τρεις μεταβλητές της σχεσιακής διαδικασίας: την εξουσία (κυριαρχία έναντι υποταγής), την αγάπη (σύνδεση έναντι εχθρότητας) και την ελευθερία (αυτονομία έναντι εξάρτησης). Αυτές οι διαστάσεις διαδικασίας αντιστοιχούν στενά στη διατύπωση της Karen Horney για την κίνηση ενάντια (εξουσία), την κίνηση προς (αγάπη) και την κίνηση μακριά (ελευθερία)

Η ανάλυση αυτή οδηγεί σε έναν νέο τρόπο εννοιολογικής οργάνωσης των διαταραχών προσωπικότητας. Πρώτον, θυμηθείτε τις ομάδες του DSM Α, Β και Γ; Δεν νομίζω ότι οι περιγραφές που προσφέρουν είναι σπουδαίες. Στην πραγματικότητα, οι διαστάσεις Matrix/Horney κάνουν πολύ καλύτερη δουλειά στο να προσεγγίσουν τις λειτουργικές διαστάσεις που διέπουν τις συστάδες. Οι άνθρωποι της συστάδας “Α” απομακρύνονται. Αυτό είναι πιο προφανές με τους παρανοϊκούς και τους σχιζοειδείς, αλλά ισχύει επίσης για τους σχιζοτυπικούς, καθώς τείνουν να πιστεύουν σε “αποκλίνοντα” πράγματα που οι περισσότεροι συμβατικοί άνθρωποι δεν πιστεύουν. Οι άνθρωποι της συστάδας “Β” κινούνται αντίθετα. Ανταγωνίζονται, χειραγωγούν, τραβούν την προσοχή και επιδίδονται σε συναισθηματικό πόλεμο. Οι άνθρωποι της συστάδας “Γ” κινούνται προς την κατεύθυνση. Αυτό είναι πιο εμφανές στους εξαρτημένους ανθρώπους, αλλά ισχύει και για τους ανθρώπους που αποφεύγουν, καθώς είναι μοναχικοί και αγχωμένοι και αποζητούν τη σύνδεση, αλλά την αποφεύγουν, επειδή φοβούνται περισσότερο την κριτική και την απόρριψη. (Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας είναι διαφορετική κατά κάποιο τρόπο).

Μπορεί κάποιες διαταραχές προσωπικότητας να είναι τα πολικά αντίθετα άλλων;

Ακόμα η διάταξη Matrix/Horney υποδηλώνει ότι ορισμένες διαταραχές προσωπικότητας είναι τα πολικά αντίθετα άλλων. Ο ευκολότερος τρόπος για να το δείτε αυτό είναι μέσω του αστεριού των διαταραχών προσωπικότητας. Όταν βαθμολογούμε τους ανθρώπους ως προς τις υψηλές ή χαμηλές τάσεις τους να κινούνται μακριά, εναντίον ή προς τα εκεί, βλέπουμε ότι ορισμένες διαταραχές προσωπικότητας χαρακτηρίζονται καλά ως πολικά αντίθετες άλλων.

Για παράδειγμα, οι παρουσιάσεις ναρκισσιστικής διαταραχής προσωπικότητας χαρακτηρίζονται από μεγαλομανία, υπερ-ανταγωνιστικότητα, επιδεικτικότητα, επιθετική διεκδικητικότητα, έλλειψη ενσυναίσθησης και σκέψη ότι είναι ανώτερος από τους άλλους. Η αποφευκτική προσωπικότητα είναι το ακριβώς αντίθετο. Στενά συνδεδεμένοι με τη διαταραχή κοινωνικού άγχους, οι άνθρωποι με αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας αισθάνονται κατώτεροι, ντροπαλοί, μισούν την αντιπαράθεση και μένουν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας για να αποφύγουν τη σύγκρουση και την αμηχανία.

Η διαταραχή της εξαρτημένης προσωπικότητας έχει να κάνει με την υποταγή του εαυτού μας για να είμαστε με τους άλλους. Οδηγείται από το φόβο της εγκατάλειψης και την ανάγκη για κοινωνική σύνδεση και αποδοχή. Αντίθετα, η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας ορίζεται από την απόρριψη των απαιτήσεων των άλλων και την προθυμία να χειραγωγούν τους άλλους και να παραβιάζουν τους κανόνες για εγωιστικό όφελος, ακόμη και αν αυτό τους κοστίζει την αποδοχή.

Η ιστριονική διαταραχή προσωπικότητας αφορά την αναζήτηση προσοχής και την εμπλοκή με τους άλλους, συχνά με επιφανειακό τρόπο. Τα άτομα αυτά είναι εξωστρεφή και δραματικά και χρειάζονται τα φώτα της δημοσιότητας πάνω τους. Η σχιζοειδής διαταραχή προσωπικότητας είναι το εντελώς αντίθετο. Τα άτομα που πληρούν τα κριτήρια αυτής της διαταραχής είναι εντελώς αποστασιοποιημένα από τις κοινωνικές σχέσεις και δείχνουν ελάχιστο έως καθόλου ενδιαφέρον είτε για την ένταξη είτε για συμπεριφορές που επιδιώκουν την καταξίωση. (Αξίζει να σημειωθεί ότι η παρανοϊκή διαταραχή προσωπικότητας είναι επίσης μια ακραία μορφή απομάκρυνσης, σε συνδυασμό με κάποια κίνηση εναντίον). Υπάρχει μια διάσταση που δεν είναι διάσταση Matrix, αλλά είναι μια σημαντική διάσταση της ανθρώπινης λειτουργίας που σχετίζεται με τον συναισθηματικό έλεγχο. Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή προσωπικότητας ορίζεται από ένα άκαμπτο και υπερβολικά ελεγχόμενο στυλ ύπαρξης. Αντίθετα, η οριακή διαταραχή προσωπικότητας ορίζεται από το να είσαι συναισθηματικά εκτός ελέγχου. Έτσι, υπάρχει αντίθεση εκεί, αλλά πρόκειται για υπερ- έναντι υπο-ελέγχου και όχι για κίνηση προς, από ή ενάντια.

Το συμπέρασμα είναι ότι, όπως ακριβώς πρότεινε η Karen Horney, μπορούμε να δούμε ότι πολλές διαταραχές προσωπικότητας χαρακτηρίζονται από άκαμπτες και ακραίες τάσεις σχέσεων. Όταν συνδυάζουμε την άποψη της Horney με τον Πίνακα Επιρροής, μπορούμε να δούμε ότι ορισμένες διαταραχές προσωπικότητας (ναρκισσιστική-αποφευκτική- εξαρτημένη-αντισοριακή- ιστριονική-σχιζοειδής) είναι πολικά αντίθετες. Πρόκειται για μια νέα διαπίστωση που μπορεί να βοηθήσει στη χαρτογράφηση αυτού του περίπλοκου συνόλου καταστάσεων καλύτερα από την προσέγγιση των συστάδων του DSM.