Πώς τα social media ενισχύουν τις θεωρίες συνωμοσίας για τον κορονοϊό;

Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ενημερώνονται για τις εξελίξεις στην επικαιρότητα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και όχι από τους παραδοσιακούς ειδησεογραφικούς ιστότοπους. Αυτό έχει προκαλέσει ανησυχία σχετικά με τη διάδοση παραπληροφόρησης, συμπεριλαμβανομένων θεωριών συνωμοσίας, σε αυτούς τους ιστότοπους.

Ωστόσο, υπάρχουν αξιοσημείωτες διαφορές στα χαρακτηριστικά μεταξύ των κυριότερων ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης, για παράδειγμα του Facebook και του Twitter, που μπορεί να επηρεάσουν το κατά πόσο οι άνθρωποι αποδέχονται ή απορρίπτουν την παραπληροφόρηση που συναντούν στο διαδίκτυο. Υπάρχουν επίσης διαφορές μεταξύ των χαρακτηριστικών των ανθρώπων που χρησιμοποιούν κάθε ιστότοπο, οι οποίες είναι πιθανό να είναι σημαντικές.

Μια πρόσφατη μελέτη εξέτασε αν οι διαφορές στις προτιμήσεις για τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης σχετίζονται με το αν οι χρήστες αποδέχονται ή απορρίπτουν θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με την πανδημία COVID-19 (Theocharis et al., 2021). Χρησιμοποιώντας μια μεγάλη διαδικτυακή έρευνα που διεξήχθη σε 17 χώρες (16 στην Ευρώπη, συν το Ισραήλ) στα μέσα του 2020, ρώτησαν τους ανθρώπους πόσο συχνά παρακολουθούν ειδήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατά τη διάρκεια μιας τυπικής εβδομάδας και ποια πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης, αν υπάρχει, παρέχει πολιτικές ειδήσεις που διαβάζουν. Συγκεκριμένα, επικεντρώθηκαν στο Facebook, το Twitter, το YouTube, το WhatsApp και το Messenger. Επιπλέον, οι ερωτηθέντες ρωτήθηκαν για το πόσο πιστεύουν σε καθεμία από τις τρεις δημοφιλείς θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με το COVID-19 (π.χ., με το εμβόλιο μας τοπεθετούν μικροτσίπ- η Κίνα δημιούργησε σκόπιμα τον κοροναϊό ως βιολογικό όπλο- ο κοροναϊός είναι η τυχαία διαρροή ενός μυστικού πειράματος του αμερικανικού στρατού).

Έλεγξαν επίσης διάφορους άλλους παράγοντες που θα μπορούσαν να έχουν επηρεάσει τα αποτελέσματα, όπως:

• η πολιτική γνώση
• η εμπιστοσύνη στην πολιτική και στα μέσα ενημέρωσης
• η συχνότητα κατανάλωσης ειδήσεων μέσω διαφόρων μέσων ενημέρωσης
• το πολιτικό ενδιαφέρον
• η ιδεολογία
• ο ιδεολογικός εξτρεμισμός
• καθώς και δημογραφικούς παράγοντες, όπως η ηλικία, το φύλο και η εκπαίδευση.

Η πίστη και στα τρία είδη θεωριών συνωμοσίας συσχετίστηκε θετικά.

Τα άτομα που πίστευαν σε μία από αυτές είχαν την τάση να πιστεύουν και στις άλλες, ακόμη και αν αυτές φαίνονταν να αντιφάσκουν μεταξύ τους. Αυτό είναι σύμφωνο με προηγούμενα ευρήματα ότι οι πιστοί στις θεωρίες συνωμοσίας δέχονται ταυτόχρονα αντιφατικές θεωρίες.

Τα συνολικά αποτελέσματα που συγκεντρώθηκαν σε όλες τις χώρες έδειξαν ότι τα άτομα που προτιμούσαν να χρησιμοποιούν το Twitter για να λαμβάνουν ειδήσεις είχαν κάπως λιγότερες πιθανότητες να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με το COVID-19. Ταυτόχρονα, οι χρήστες όλων των άλλων πλατφορμών, δηλαδή του Facebook, του YouTube και του ΤikTok, είχαν κάπως περισσότερες πιθανότητες να πιστέψουν σε αυτές.

Ωστόσο, όταν εξέτασαν τα αποτελέσματα για τις επιμέρους χώρες, διαπίστωσαν ότι τα αποτελέσματα ήταν σημαντικά μόνο σε ορισμένες χώρες, αλλά όχι σε άλλες, αν και αυτά διέφεραν ανάλογα με την πλατφόρμα. Για παράδειγμα, η αρνητική επίδραση του Twitter στις πεποιθήσεις περί θεωριών συνωμοσίας ήταν σημαντική σε πέντε χώρες. Συγκριτικά, οι θετικές επιδράσεις του Facebook και του YouTube στις εν λόγω πεποιθήσεις ήταν σημαντικές σε έξι χώρες η καθεμία, αν και όχι στις ίδιες.

Οι ερευνητές πρότειναν ότι οι διαφορές στα χαρακτηριστικά μεταξύ αυτών των ιστότοπων μπορεί να διευκολύνουν ή να εμποδίζουν τη διάδοση των πεποιθήσεων συνωμοσίας. Για παράδειγμα, η συζήτηση στο Facebook τείνει να είναι περισσότερο κοινωνικά προσανατολισμένη, γεγονός που μπορεί να καταπνίξει τη διαφωνία, καθώς οι άνθρωποι μπορεί να διστάζουν να διαφωνήσουν ανοιχτά με τους φίλους και την οικογένεια (αν και ομολογουμένως, οι διαφωνίες στο Facebook μπορεί να είναι αρκετά έντονες).

Αντίθετα, το Twitter είναι ένα δημόσιο φόρουμ στο οποίο οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να εκτεθούν σε διαφορετικές απόψεις και η παραπληροφόρηση μπορεί να υπόκειται σε μεγαλύτερο έλεγχο που επιτρέπει την ευκολότερη διόρθωσή της με ελέγχους γεγονότων. Ωστόσο, αυτοί οι λόγοι είναι απίθανο να ισχύουν για το YouTube, το οποίο δεν είναι τόσο κοινωνικά προσανατολισμένο όσο το Facebook.

Γιατί οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν την προθυμία αποδοχής θεωριών συνωμοσίας;

Τα αποτελέσματα συνάδουν επίσης με εκείνα μιας προηγούμενης μελέτης που διαπίστωσε ότι, κατά τη διάρκεια μιας περιόδου αρκετών μηνών, τα άτομα που χρησιμοποιούσαν συχνότερα το Twitter ανέπτυξαν αυξημένες γνώσεις επίκαιρων θεμάτων, ενώ οι συχνότεροι χρήστες του Facebook εμφάνισαν στην πραγματικότητα μειωμένες γνώσεις επίκαιρων θεμάτων κατά την ίδια περίοδο (Boukes, 2019).

Ο Boukes πρότεινε ότι ο σχεδιασμός των δύο πλατφορμών μπορεί να έχει διαφορετικές επιπτώσεις στο σε πόσες ειδήσεις εκτίθεται ένα άτομο. Συγκεκριμένα, ο σχεδιασμός του Twitter διευκολύνει την απόκτηση ειδήσεων, ενώ ορισμένα χαρακτηριστικά του Facebook είναι λιγότερο κατάλληλα για τον σκοπό αυτό. Επιπλέον, οι αλγόριθμοι του Facebook χειραγωγούν το περιεχόμενο που πηγαίνει στην κορυφή των χρονογραμμών των ανθρώπων, έτσι ώστε οι χρήστες να βλέπουν περισσότερα προσωπικά μηνύματα, όπως ενημερώσεις από φίλους και όχι ειδήσεις.

Ωστόσο, στη μελέτη του Γιάννη Θεοχάρη και της ομάδας του(2021), οι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι χρησιμοποιούσαν ενεργά κάθε πλατφόρμα για να διαβάσουν τις ειδήσεις. Οι συγγραφείς εξέτασαν επίσης τις υπάρχουσες πολιτικές γνώσεις των χρηστών και τον χρόνο που αφιέρωναν στην κατανάλωση ειδήσεων. Ως εκ τούτου, οι διαφορές στην ποσότητα των ειδήσεων στις οποίες εκτέθηκε ένα άτομο είναι απίθανο να εξηγούν γιατί οι χρήστες διαφορετικών πλατφορμών τείνουν να αποδέχονται ή να απορρίπτουν τις θεωρίες συνωμοσίας για το COVID-19.

Στη συζήτηση των ευρημάτων τους, ο Γιάννη Θεοχάρης σημειώνει, ότι οι χρήστες του Twitter “συνδυάζουν υψηλότερη από τον μέσο όρο εκπαίδευση με μεγαλύτερη τάση για αναζήτηση ειδήσεων και εμπλοκή σε πολιτικές συζητήσεις από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη από τις πλατφόρμες της μελέτης μας”. Ωστόσο, στην ανάλυσή τους έλεγξαν τις διαφορές στην εκπαίδευση και την αναζήτηση ειδήσεων. Ως εκ τούτου, αυτοί οι παράγοντες πιθανότατα δεν είναι αρκετοί για να εξηγήσουν τις διαφορές που διαπίστωσαν μεταξύ των χρηστών του Twitter σε σύγκριση με άλλες πλατφόρμες.

Ποια είναι η σημασία της ανάγκης για γνώση των ανθρώπων;

Οι ιδιαίτερες προτιμήσεις των ανθρώπων για τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έχουν συνδεθεί με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που μπορεί να βοηθήσουν να εξηγηθεί γιατί οι χρήστες του Twitter είναι σε κάποιο βαθμό λιγότερο πιθανό να υιοθετήσουν θεωρίες συνωμοσίας για το COVID-19 από εκείνους που προτιμούν να λαμβάνουν ειδήσεις από άλλες πλατφόρμες όπως το Facebook ή το YouTube.

Μια μελέτη διαπίστωσε ότι οι διαφορές σε ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που ονομάζεται ανάγκη για γνώση μεταξύ των ατόμων που προτιμούν το Twitter ή το Facebook για την απόκτηση πληροφοριών (Hughes et al., 2012). Η ανάγκη για γνώση αναφέρεται στο κίνητρο ενός ατόμου να συμμετέχει και να απολαμβάνει την επίπονη σκέψη και τη διανοητική δραστηριότητα. Τα άτομα που προτιμούσαν να χρησιμοποιούν το Twitter για την απόκτηση πληροφοριών έτειναν να έχουν υψηλότερη ανάγκη για γνώση, ενώ εκείνοι που χρησιμοποιούσαν το Facebook για τον σκοπό αυτό έτειναν να έχουν χαμηλότερη ανάγκη για αυτό το χαρακτηριστικό.

Αυτό υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι που αναζητούν ειδήσεις μέσω του Twitter έχουν περισσότερα κίνητρα για να ασχοληθούν με σύνθετες πληροφορίες, γεγονός που μπορεί να είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε μια εξελισσόμενη κατάσταση όπως μια πανδημία, όπου συνεχώς αναδύονται νέα γεγονότα. (Δείτε εδώ πως η πανδημία αυξησε τα κρούσματα της ανορεξίας) (Δείτε εδώ πώς η πανδημία αύξησε το άγχος και τις φοβίες)

Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να απευθύνονται στην επιθυμία για έτοιμες εξηγήσεις για πολύπλοκα, διφορούμενα γεγονότα και, ως εκ τούτου, μπορεί να είναι πιο αποδεκτές από άτομα με χαμηλότερη ανάγκη για γνώση. Από την άλλη πλευρά, οι άνθρωποι που προτιμούν να αναζητούν ειδήσεις μέσω άλλων πλατφορμών, όπως το Facebook ή το YouTube, μπορεί να προτιμούν απλούστερες περιγραφές γεγονότων που απαιτούν λιγότερη διανοητική προσπάθεια για να κατανοηθούν.

Οι επιδράσεις που διαπιστώθηκαν στη μελέτη του Γιάννη Θεοχάρη και της ομάδας του ήταν μέτριες. Για παράδειγμα, κατά μέσο όρο, η χρήση του Twitter συσχετίστηκε με μείωση κατά 3% της πίστης στις θεωρίες συνωμοσίας. Συγκριτικά, το YouTube συσχετίστηκε με μια μέση αύξηση της πίστης στις θεωρίες συνωμοσίας κατά 2-3%.

Επιπλέον, οι επιδράσεις ήταν σημαντικές μόνο σε ορισμένες χώρες και όχι σε άλλες. Ως εκ τούτου, θα υπήρχαν πολλές εξαιρέσεις στη γενική τάση σε κάθε πλατφόρμα. Σε κάθε περίπτωση, ένα μήνυμα που προκύπτει είναι ότι δεν είναι η πλατφόρμα, αλλά ο τρόπος που επιλέγετε να τη χρησιμοποιήσετε που θα επηρεάσει την άποψή σας για τον κόσμο και το τι επιλέγετε να πιστεύετε.