Έλεγχος επιδημιών και ανοσία αγέλης

Πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας Covid-19, λίγοι μη επιδημιολόγοι είχαν συστήσει την έννοια της “ανοσίας αγέλης”. Αυτό άλλαξε όταν ορισμένες κυβερνήσεις την έθεσαν στη βάση των αρχικών στρατηγικών τους για τον έλεγχο της πανδημίας. Η ιδέα ήταν ότι όταν αρκετοί άνθρωποι μολυνθούν και αναπτύξουν ανοσία, η μετάδοση του ιού SARS-CoV-2 στην κοινότητα θα σταματούσε. Οι ανοσολόγοι, τρομοκρατημένοι, επεσήμαναν αμέσως ότι κανείς δεν γνώριζε ποιο ποσοστό του πληθυσμού θα έπρεπε να έχει ανοσία. Θα μπορούσε να είναι οπουδήποτε, από 60 τοις εκατό έως και πάνω από 90 τοις εκατό. Πολύ πριν αρχίσουμε να πλησιάζουμε κάτι τέτοιο, το ποσοστό θνησιμότητας μεταξύ των ηλικιωμένων και των ανοσοκατασταλμένων θα είχε φτάσει σε εντελώς απαράδεκτα επίπεδα. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής άλλαξαν πορεία και η ιδέα εξαφανίστηκε από τα πρωτοσέλιδα των ειδήσεων.

Ποια είναι η έννοια της ανοσίας αγέλης;

Ο όρος φαίνεται ότι εισήχθη, πριν από έναν αιώνα, από Αμερικανούς κτηνιάτρους που ανησυχούσαν για επιδημίες αυθόρμητων αποβολών σε βοοειδή και πρόβατα. Μόνο στη δεκαετία του 1970 βρήκε το δρόμο του στις επιδημιολογικές μελέτες των ανθρώπινων μολυσματικών ασθενειών. Το να θεωρεί κανείς τον εαυτό του μέρος αυτού του είδους της αγέλης είναι κατά κάποιο τρόπο υποτιμητικό. Σκεφτείτε τη νοοτροπία της αγέλης! Αλλά έχει όντως σημασία ο όρος;

Είτε έχει είτε όχι, τα ερωτήματα που εγείρονται σχετικά με το νόημα ενός ενιαίου αριθμού-στόχου σίγουρα έχουν σημασία. Ένας αριθμός όπως το 60% ή το 90% εξαρτάται από την υπόθεση ότι οι πληθυσμοί (αγέλες) είναι ομοιογενείς: ότι ο καθένας από εμάς αναμειγνύεται τυχαία με όλα τα άλλα μέλη της αγέλης μας. Δεν ξέρω κατά πόσο αυτό ισχύει για τις αγελάδες ή τα πρόβατα, αλλά είναι προφανώς αναληθές για τους ανθρώπους. Στις σύγχρονες κοινωνίες, οι άνθρωποι δεν αλληλεπιδρούν τυχαία με όλους γύρω τους. Έχουμε τα κοινωνικά μας δίκτυα, τις γειτονιές μας, τις κοινότητές μας. Τα τελευταία δύο χρόνια έδειξαν με τραγική σαφήνεια ότι αυτά διαφέρουν ως προς την ταχύτητα με την οποία ο ιός SARS-CoV-2 εξαπλώνεται μέσα σε αυτά. Η ιδέα ενός ενιαίου ορίου ασφαλείας, ενός ποσοστού, υποδηλώνει έναν σαφή στόχο, όσο δύσκολο και αν είναι να επιτευχθεί. Αλλά επειδή οι αλληλεπιδράσεις μας μεταξύ μας είναι ομαδοποιημένες και ετερογενείς, οι επιδημιολόγοι έχουν αναγνωρίσει τους περιορισμούς της. Η συνεκτίμηση αυτού του γεγονότος, η εξαγωγή πιο σύνθετων μετρήσεων στον πραγματικό κόσμο, έχει γίνει ένα θέμα που γοητεύει τους μοντελιστές και τους θεωρητικούς των παιγνίων.

Η μοντελοποίηση της εξάπλωσης του ιού σε μια κοινότητα είναι ένα πράγμα. Το να ζεις στην κοινότητα είναι εντελώς διαφορετικό. Ποιος από εμάς ενδιαφέρεται για την κατάσταση εμβολιασμού των ανθρώπων γύρω μας ή για την έκταση της ανοσίας στις κοινότητές μας; Και αν νοιαζόμαστε, πώς το εκφράζουμε;

Όταν ρωτήθηκαν άνθρωποι που ζούν σε διαφορετικές χώρες εαν “είχε επηρεαστεί η συμπεριφορά τους από την κατάσταση εμβολιασμού των ανθρώπων γύρω τους; “Ένας ή δύο είπαν ότι ναι, οι κοινωνικές, ακόμη και οι οικογενειακές τους σχέσεις είχαν διαταραχθεί σημαντικά. Σε μια γερμανική μελέτη, μια ομάδα επιστημόνων συμπεριφοράς διερεύνησε πιο αυστηρά ένα σχετικό ερώτημα. Ξεκίνησαν από την ιδέα ότι επειδή συμβάλλει στην προστασία των ευάλωτων, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο εμβολιασμός συνεπάγεται ως μια ηθική υποχρέωση απέναντι στις κοινότητές μας: ένα κοινωνικό συμβόλαιο. Σε τέσσερις οιονεί πειραματικές μελέτες, που πραγματοποιήθηκαν διαδικτυακά, εξέτασαν αν τα άτομα που έχουν εμβολιαστεί (και επομένως συμμορφώνονται με το κοινωνικό συμβόλαιο) συμπεριφέρονται πιο γενναιόδωρα προς άλλα άτομα που έχουν εμβολιαστεί σε σύγκριση με εκείνα που δεν έχουν εμβολιαστεί (και επομένως παραβιάζουν το κοινωνικό συμβόλαιο). Και πράγματι, διαπίστωσαν ότι οι εμβολιασμένοι συμμετέχοντες έδειξαν χαμηλότερα επίπεδα γενναιοδωρίας προς τους μη εμβολιασμένους άλλους, γεγονός που υποδηλώνει κάποια βάση του κοινωνικού συμβολαίου.

Τι γνωρίζουν οι άνθρωποι για την ανοσία της αγέλης;

Σε μεγάλο βαθμό, όχι, δεν γνωρίζουν. Τουλάχιστον πριν από την πανδημία, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ήταν εξοικειωμένοι με την έννοια. Τους ενδιαφέρει; Επηρεάζονται οι αποφάσεις εμβολιασμού από την αίσθηση υποχρέωσης, από ένα κοινωνικό συμβόλαιο με την κοινότητα; Θεωρείται ο εμβολιασμός ως ένα συλλογικό καθήκον που συνεπάγεται κοινή ευθύνη για τους ευάλωτους γείτονες;

Σε γενικές γραμμές, όχι. Σε μια μελέτη, για παράδειγμα, οι συμμετέχοντες ανέφεραν ότι οι προσωπικές τους αποφάσεις δεν επηρεάζονταν από το αν οι άνθρωποι γύρω τους είχαν εμβολιαστεί ή όχι. Ακόμη και μεταξύ εκείνων που δήλωσαν ότι επηρεάζονται από το κοινωνικό τους δίκτυο, λίγοι αναφέρθηκαν ειδικά στην ανοσία αγέλης. Ορισμένοι αναγνώρισαν ότι ο παιδικός εμβολιασμός είχε έμμεσα οφέλη για την κοινότητα. Παρ’ όλα αυτά, σκέφτονταν για τον εμβολιασμό των δικών τους παιδιών με βάση αυτό που θεωρούσαν ως όφελος για το δικό τους παιδί.

Η λήψη αποφάσεων εμβολιασμού υπό το πρίσμα του συλλογικού συμφέροντος, γνωστή πλέον ως “φιλοκοινωνικός εμβολιασμός”, φαίνεται να είναι σπάνια. Γιατί θα έπρεπε να συμβαίνει αυτό; Με βάση μια μελέτη γονέων που ζουν στην περιοχή του Σαν Ντιέγκο, η ανθρωπολόγος Elisa Sobo προσφέρει μια ενδιαφέρουσα απάντηση, την οποία συσχετίζει με την κλασική μελέτη του Robert Putnam για τη φθίνουσα κοινωνική δέσμευση. Οι συμμετέχοντες στη μελέτη της Sobo εξήγησαν ότι δεν μπορούσαν να βασιστούν σε άλλους γονείς για να τηρήσουν το δικό τους μέρος του κοινωνικού συμβολαίου. Οι γονείς που εμβολιάζουν, σε αυτό το πλαίσιο, αισθάνθηκαν ότι δεν μπορούσαν να βασιστούν σε άλλους για να συνεργαστούν μαζί τους στην προσπάθεια επίτευξης ενός συλλογικού στόχου σε επίπεδο κοινότητας. “Τα ευρήματά μου”, γράφει η Sobo, “υποδηλώνουν ότι οι αντιληπτοί δεσμοί με την ευρύτερη συλλογικότητα, την αγέλη της δημόσιας υγείας, είναι αδύναμοι μεταξύ των σημερινών επιλεκτικών εμβολιαστών”. Είτε επειδή οι έμμεσες επιπτώσεις του εμβολιασμού δεν είναι γνωστές, είτε όχι, η ευημερία της “αγέλης” εμφανίζεται ως δευτερεύον στοιχείο στις περισσότερες μελέτες για τη λήψη αποφάσεων σχετικά με τον εμβολιασμό. Οι μελέτες δείχνουν ότι στις περισσότερες κοινωνίες οι αποφάσεις εμβολιασμού σπάνια είναι φιλοκοινωνικές και ο εμβολιασμός δεν θεωρείται συλλογική ευθύνη. (Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι οι άνθρωποι σε ασιατικές χώρες όπως η Νότια Κορέα και το Βιετνάμ και σε χώρες με ισχυρή παράδοση κοινωνικής πρόνοιας, όπως η Σουηδία, μπορεί να το βλέπουν διαφορετικά).

Οι περισσότερες μελέτες διεξήχθησαν πριν από την εποχή του Covid-19. Αλλά έχουμε γίνει πιο φιλοκοινωνικοί; Τώρα προτείνεται ότι η έμφαση στα οφέλη του εμβολιασμού για την ευρύτερη κοινότητα θα μπορούσε να βοηθήσει να ξεπεραστεί η διστακτικότητα για το εμβόλιο. Αλλά κατά πόσο αυτό θα έχει απήχηση; Ο πιθανός αντίκτυπός του θα εξαρτηθεί σίγουρα από το πώς, αν υπάρχει, οι άνθρωποι σε κάθε κοινότητα σχετίζονται ήδη μεταξύ τους.