Καρκινικοί δείκτες: Τι είναι και πώς χρησιμεύουν στη διάγνωση, πρόγνωση και θεραπεία του καρκίνου;

Τι είναι οι καρκινικοί δείκτες;

Καρκινικός δείκτης καλείται οποιαδήποτε ουσία παρουσιάζεται ή παράγεται από τα καρκινικά κύτταρα ή άλλα κύτταρα του σώματος ως απόκριση στον καρκινικό όγκο ή σε διάφορες καλοήθεις (μη καρκινικές) καταστάσεις και παρέχει πληροφορίες σχετικά με τον καρκίνο, όπως για παράδειγμα πόσο επιθετικός είναι, σε ποια θεραπεία μπορεί να ανταποκριθεί και αν ανταποκρίνεται τελικά στην εκάστοτε θεραπεία.

Οι καρκινικοί δείκτες συνήθως είναι πρωτεΐνες ή άλλες ουσίες, όπως στεροειδείς ορμόνες, γλυκολιπίδια, γλυκοπρωτεϊνες, ένζυμα, πολυπεπτίδια, βιογενείς αμίνες, αντιγόνα όγκων και νουκλεϊκά οξέα,  που απαντώνται σε μεγαλύτερες ποσότητες στα καρκινικά κύτταρα από ότι στα φυσιολογικά.  Αυτές μπορούν να ανιχνευθούν στο αίμα, στα ούρα, στα κόπρανα, στους όγκους ή σε άλλους ιστούς και υγρά του σώματος κάποιων ασθενών με καρκίνο. Στις μέρες μας χρησιμοποιούνται όλο και περισσότεροι γονιδιακοί δείκτες (όπως μεταλλάξεις ογκογονιδίων ή ογκοκατασταλτικών γονιδίων, πρότυπα έκφρασης ογκογονιδίων και επιγενετικές αλλαγές στο DNA των καρκινικών κυττάρων) που ανιχνεύονται στους ίδιους τους όγκους ή σε θραύσματά τους και αποβάλλονται στα σωματικά υγρά.

Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν χαρακτηριστεί και μπει στην καθημερινή κλινική πράξη πολλοί διαφορετικοί καρκινικοί δείκτες. Κάποιοι είναι εξειδικευμένοι και σχετίζονται μόνο με έναν τύπο καρκίνου, ενώ άλλοι δεν είναι τόσο ειδικοί και ανιχνεύονται σε πολλούς διαφορετικούς τύπους καρκίνου.

Πόσο χρήσιμοι είναι οι καρκινικοί δείκτες στην κλινική πράξη;

Διακρίνονται δύο κύριοι τύποι καρκινικών δεικτών: Οι καρκινικοί δείκτες  που αποδίδονται/εκκρίνονται από τα κύτταρα στο εξωκυττάριο περιβάλλον τους και οι δείκτες του καρκινικού ιστού.

Τους “κυκλοφορούντες” καρκινικούς δείκτες μπορούμε να συναντήσουμε στο αίμα, τα ούρα, τα κόπρανα ή άλλα σωματικά υγρά ορισμένων ασθενών με καρκίνο. Η συγκεκριμένη κατηγορία δεικτών χρησιμοποιείται για:

• Εκτίμηση πρόγνωσης
• Προσδιορισμό του σταδίου του καρκίνου
• Ανίχνευση καρκίνου που επιμένει μετά τη θεραπεία (υπολειμματική νόσος) ή που έχει επιστρέψει μετά τη θεραπεία (υποτροπή)
• Αξιολόγηση του πόσο καλά έδρασε η θεραπεία
• Παρακολούθηση της απόδοσης της θεραπείας

Αν και ένα αυξημένο επίπεδο ενός καρκινικού δείκτη μπορεί να υποδηλώνει την παρουσία καρκίνου και μπορεί μερικές φορές να βοηθήσει στη διάγνωσή του, αυτό από μόνο του δεν αρκεί για τη διάγνωση του καρκίνου. Για παράδειγμα, υπάρχουν μη καρκινικές καταστάσεις που μπορούν να προκαλέσουν αύξηση των επιπέδων ορισμένων καρκινικών δεικτών. Επιπλέον, δεν έχουν όλοι οι ασθενείς με έναν συγκεκριμένο τύπο καρκίνου υψηλότερο επίπεδο καρκινικού δείκτη που να σχετίζεται με αυτόν τον καρκίνο. Ως εκ τούτου, οι μετρήσεις των κυκλοφορούντων καρκινικών δεικτών συνδυάζονται συνήθως με τα αποτελέσματα άλλων εξετάσεων, όπως βιοψιών ή απεικονίσεων, για τη διάγνωση του καρκίνου.

Οι καρκινικοί δείκτες μπορούν επίσης να μετρώνται περιοδικά κατά τη διάρκεια της θεραπείας του καρκίνου. Τέτοιες «σειριακές μετρήσεις», οι οποίες δείχνουν πώς αλλάζει το επίπεδο ενός καρκινικού δείκτη με την πάροδο του χρόνου, είναι συνήθως πιο σημαντικές από μια μεμονωμένη μέτρηση. Για παράδειγμα, μια μείωση των επιπέδων ενός κυκλοφορούντος καρκινικού δείκτη μπορεί να υποδεικνύει ότι ο καρκίνος ανταποκρίνεται στη θεραπεία, ενώ μια αυξημένη ή αμετάβλητη τιμή μπορεί να υποδηλώνει ότι ο καρκίνος δεν ανταποκρίνεται στο τρέχον σχήμα θεραπείας.

Οι κυκλοφορούντες καρκινικοί δείκτες μπορούν επίσης να μετρηθούν περιοδικά μετά τη λήξη της θεραπείας για να ελεγχθεί η υποτροπή (η επιστροφή του καρκίνου).

Ένας πολύ συχνός καρκινικός δείκτης είναι η καλσιτονίνη (μετρούμενη στο αίμα), η οποία χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση της ανταπόκρισης στη θεραπεία, τον έλεγχο υποτροπής και την εκτίμηση της πρόγνωσης στον μυελοειδή καρκίνο του θυρεοειδούς. Το CA-125 (στο αίμα) χρησιμεύει στην παρακολούθηση του καρκίνου των ωοθηκών, τόσο για την λειτουργία της θεραπείας, όσο και για την υποτροπή της νόσου. Η μέτρηση της β-2 μικροσφαιρίνης (μετρούμενη στο αίμα, τα ούρα και το εγκεφαλονωτιαίο υγρό) βοηθά στην εκτίμηση της πρόγνωσης και την παρακολούθηση της ανταπόκρισης στη θεραπεία του πολλαπλού μυελώματος, της χρόνιας λεμφοκυτταρικής λευχαιμίας και ορισμένων λεμφωμάτων.

Οι καρκινικοί δείκτες του ιστού βρίσκονται στους ίδιους τους όγκους και μπορούν να ανιχνευθούν σε ένα δείγμα του όγκου που λαμβάνεται από τη βιοψία. Οι καρκινικοί αυτοί δείκτες είναι σημαντικό να ανιχνευθούν για:

• Τη διάγνωση, τη σταδιοποίηση ή/και ταξινόμηση του καρκίνου
• Την εκτίμηση της πρόγνωσης του συγκεκριμένου καρκίνου
• Την επιλογή της κατάλληλης θεραπείας (στοχευμένη θεραπεία)

Οι καρκινικοί δείκτες του ιστού που υποδεικνύουν αν κάποιος είναι υποψήφιος για μια πολύ συγκεκριμένη θεραπεία ονομάζονται και βιοδείκτες για τη θεραπεία του καρκίνου. Οι εξετάσεις των βιοδεικτών αυτών είναι συνήθως γενετικές και ανιχνεύουν μεταλλάξεις γονιδίων υπεύθυνων για τον κυτταρικό κύκλο και την ανάπτυξη του όγκου.

Μερικά παραδείγματα καρκινικών δεικτών που χρησιμοποιούνται ως βιοδείκτες για τη θεραπεία του καρκίνου περιλαμβάνουν:

• Τον υποδοχέα οιστρογόνων και τον υποδοχέα προγεστερόνης, οι οποίοι ελέγχονται για να προσδιοριστεί εάν κάποιος με καρκίνο του μαστού πρέπει να λάβει θεραπεία με ορμονοθεραπεία.
• Την ανίχνευση γονιδιακής μετάλλαξης του FGFR3, για τον προσδιορισμό της θεραπείας σε ασθενείς με καρκίνο ουροδόχου κύστης
• Ανίχνευση του παράγοντα PD-L1, για να διαπιστωθεί εάν τα άτομα με οποιονδήποτε από τους διάφορους τύπους καρκίνου είναι υποψήφια για θεραπεία με αναστολέα ανοσολογικού σημείου ελέγχου

Από ορισμένους όγκους απελευθερώνονται καρκινικά κύτταρα και γενετικό υλικό στην κυκλοφορία του αίματος, είναι μερικές φορές δυνατό να εξεταστούν βιοδείκτες σε δείγματα αίματος. Αν και αυτές οι «υγρές βιοψίες» δεν χρησιμοποιούνται ακόμη συστηματικά, έχουν πολλά πιθανά πλεονεκτήματα. Επειδή δεν περιλαμβάνουν χειρουργική επέμβαση, μπορούν να γίνουν πιο συχνά και λιγότερα επεμβατικά από τις τυπικές βιοψίες. Μπορούν επίσης να πραγματοποιηθούν όταν οι χειρουργικές βιοψίες δεν είναι δυνατές, όπως όταν οι όγκοι είναι δύσκολο να προσεγγιστούν ή οι ασθενείς δεν θα άντεχαν τη χειρουργική επέμβαση.

Οι εξετάσεις υγρής βιοψίας μπορούν συχνά να ανιχνεύσουν πολλαπλούς βιοδείκτες που σχετίζονται με τον καρκίνο. Για παράδειγμα, το τεστ Foundation One Liquid CDx είναι εγκεκριμένο για την ανίχνευση γενετικών μεταλλάξεων σε 324 γονίδια και δύο γονιδιωματικές υπογραφές σε οποιονδήποτε τύπο συμπαγούς όγκου. Η εξέταση μπορεί επίσης να προσδιορίσει ποιοι ασθενείς με μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα, μελάνωμα, καρκίνο του μαστού, καρκίνο του παχέος εντέρου ή καρκίνο των ωοθηκών μπορούν να επωφεληθούν από 15 διαφορετικές στοχευμένες θεραπευτικές επιλογές εγκεκριμένες από τον FDA.

Ποιοι καρκινικοί δείκτες χρησιμοποιούνται σήμερα και για ποιους τύπους καρκίνου;

Αρκετοί καρκινικοί δείκτες χρησιμοποιούνται επί του παρόντος για ένα ευρύ φάσμα τύπων καρκίνου.

Στον ακόλουθο πίνακα παρατίθενται καρκινικοί δείκτες που χρησιμοποιούνται συνήθως, κυρίως για τον προσδιορισμό της θεραπείας ή για να βοηθήσουν στη διάγνωση του καρκίνου. Νέοι καρκινικοί δείκτες, έπειτα από μελέτες, διατίθενται στην επιστημονική κοινότητα, οι οποίοι μπορεί να μην συμπεριλαμβάνονται σε αυτόν τον κατάλογο.

Ο συγκεκριμένος κατάλογος επίσης, δεν περιλαμβάνει αρκετούς καρκινικούς δείκτες που ελέγχονται με ανοσοφαινότυπο ή ανοσοϊστοχημεία, οι οποίοι βοηθούν στη διάγνωση του καρκίνου και στη διάκριση διαφόρων τύπων καρκίνου.

Χρησιμεύουν οι καρκινικοί δείκτες στον προσυμπτωματικό έλεγχο του καρκίνου;

Ποιος από εμάς δεν θα ήθελε να υπάρχει ένας καρκινικός δείκτης που να ανιχνεύει την ασθένεια σε πρώιμα στάδια, να μας προειδοποιεί και να το αντιμετωπίζουμε; Εκατομμύρια χρημάτων δαπανώνται ετησίως για έρευνες ώστε να βελτιωθεί η διάγνωση και οι θεραπευτικές μέθοδοι του καρκίνου.

Επειδή οι καρκινικοί δείκτες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την πρόβλεψη της ανταπόκρισης ενός όγκου στη θεραπεία και για την πρόγνωση, οι ερευνητές ελπίζουν ότι θα μπορούσαν επίσης να είναι χρήσιμοι στις εξετάσεις προσυμπτωματικού ελέγχου που στοχεύουν στην έγκαιρη ανίχνευση του καρκίνου, προτού υπάρξουν συμπτώματα.

Ωστόσο, μελέτες για να διαπιστωθεί εάν οι κυκλοφορούντες καρκινικοί δείκτες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον έλεγχο του καρκίνου έχουν γενικά καταλήξει ότι αυτοί οι δείκτες δεν ταυτοποιούν όλους τους ασθενείς με τη νόσο (δεν είναι αρκετά ευαίσθητοι) ή ότι υποδεικνύουν την πιθανή παρουσία καρκίνου σε άτομα που δεν το έχουν (δεν είναι αρκετά συγκεκριμένοι). Όταν μια εξέταση έχει χαμηλή ειδικότητα, οι άνθρωποι πρέπει να προβούν σε περαιτέρω εξετάσεις για να καθορίσουν εάν υπάρχει καρκίνος. Και ορισμένες εξετάσεις προσυμπτωματικού ελέγχου που βασίζονται σε καρκινικούς δείκτες έχουν αποδειχθεί ότι οδηγούν σε υπερδιάγνωση, η οποία συμβαίνει όταν οι άνθρωποι διαγιγνώσκονται με καρκίνους που δεν θα τους επηρέαζαν ποτέ κατά τη διάρκεια της ζωής τους.

Για παράδειγμα, η εξέταση ειδικού προστατικού αντιγόνου (PSA) χρησιμοποιήθηκε συνήθως στο παρελθόν για τον έλεγχο των ανδρών για καρκίνο του προστάτη. Ωστόσο, καθώς μάθαιναν περισσότερα για τους περιορισμούς του τεστ (συμπεριλαμβανομένης της σχετικά χαμηλής ειδικότητας), οι ιατρικές ομάδες άρχισαν να συνιστούν τη χρήση του για έλεγχο ρουτίνας του πληθυσμού.

Εν κατακλείδι, οι καρκινικοί δείκτες βοηθούν κυρίως στην παρακολούθηση και στον έλεγχο της θεραπείας των ασθενών με καρκίνο, αν όμως χρησιμοποιηθούν λανθασμένα, παραπλανούν και τρομοκρατούν τους ασθενείς.