Ντοπαμίνη: Η αλήθεια για την «ορμόνη της ευτυχίας»

Αν ψάξετε στο διαδίκτυο τη λέξη ντοπαμίνη, θα διαπιστώσετε ότι τα παρατσούκλια της είναι «ορμόνη της ευτυχίας» και «μόριο της ευχαρίστησης» και ότι αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές χημικές ουσίες του ανθρωπίνου εγκεφάλου.

Πριν από έναν αιώνα όμως, η ντοπαμίνη που ανακαλύφθηκε πρόσφατα, εθεωρείτο μια αδιάφορη χημική ουσία και τίποτα περισσότερο από τον πρόδρομο της νοραδρεναλίνης. Για να αλλάξει αυτή η άποψη, χρειάστηκαν αρκετοί επιστήμονες να την εξετάσουν επίμονα στην πορεία της ζωής τους. (Η «νηστεία» της ντοπαμίνης και η σύνδεσή της με την αποφυγή ανθυγιεινών συνηθειών μας)

Πώς ανακαλύφθηκε η ντοπαμίνη και η χρήση της;

Λεβοντόπα: Μια αδιάφορη χημική ουσία

Όταν ο Casimir Funk, Πολωνός βιοχημικός που ανακάλυψε τις βιταμίνες, συνέθεσε για πρώτη φορά την πρόδρομη ντοπαμίνη λεβοντόπα, το 1911, δεν είχε ιδέα πόσο σημαντικό μόριο θα αποδεικνυόταν στη φαρμακολογία και τη νευροβιολογία. Ούτε ο Markus Guggenheim, ένας Ελβετός βιοχημικός, που απομόνωσε τη λεβοντόπα, το 1913, από τους σπόρους ενός φασολιού, γνώριζε την αξία της. Ο Guggenheim, χορήγησε 1g λεβοντόπα σε ένα κουνέλι, χωρίς εμφανείς αρνητικές συνέπειες. Ακολούθως, ετοίμασε μια μεγαλύτερη δόση (2,5 g) και τη δοκίμασε στον εαυτό του. Δέκα λεπτά αργότερα, ένιωσε ναυτία και άρχισε να κάνει εμετούς. Στο σώμα, η λεβοντόπα μετατρέπεται σε ντοπαμίνη, η οποία μπορεί να λειτουργήσει ως εμετικό, μια επίδραση που ο Guggenheim δεν καταλάβαινε και απλώς εγκατέλειψε τη μελέτη του στους ανθρώπους, καταλήγοντας λανθασμένα, με βάση τη μελέτη του στα ζώα, ότι η λεβοντόπα είναι «φαρμακολογικά αδιάφορη».

Περίπου την ίδια εποχή, αρκετοί επιστήμονες σε όλη την Ευρώπη συνέθεσαν με επιτυχία τη ντοπαμίνη, αλλά αυτές οι ανακαλύψεις απορρίφθηκαν χωρίς πολλές διαδικασίες. Για τις επόμενες τρεις δεκαετίες, η ντοπαμίνη και η λεβοντόπα έμειναν σε αφάνεια. Λίγο πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μια ομάδα Γερμανών επιστημόνων έδειξε ότι η λεβοντόπα μεταβολίζεται στο σώμα σε ντοπαμίνη, ενώ ένας άλλος Γερμανός ερευνητής, ο Hermann Blaschko, ανακάλυψε ότι η ντοπαμίνη είναι ενδιάμεσος στη σύνθεση της νοραδρεναλίνης. Ούτε όμως αυτά τα ευρήματα έγιναν αμέσως αποδεκτά. (Πώς η ντοπαμίνη επηρεάζει τον εγκέφαλο στη λήψη αποφάσεων;)

Στα μεταπολεμικά χρόνια, όταν παρατηρήθηκε ότι η ντοπαμίνη ήταν παρούσα σε διάφορους ιστούς και σωματικά υγρά, κυρίως στο κεντρικό νευρικό σύστημα, ο Blaschko, ο οποίος (αφού δραπέτευσε από τη Ναζιστική Γερμανία, άλλαξε το όνομά του σε Hugh) θεώρησε ότι η ντοπαμίνη δεν μπορεί να είναι απλά ο πρόδρομος της νοραδρεναλίνης, υπέθεσε ότι λογικά θα έχει τις δικές της λειτουργίες. Εργαζόμενος στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ζήτησε από τον μεταδιδακτορικό του, Oheh Hornykiewicz, να δοκιμάσει ορισμένες από τις ιδέες του. Ο Hornykiewicz, μετά από πειράματα σε ζώα, διαπίστωσε ότι η ντοπαμίνη κατάφερε να μειώσει την αρτηριακή τους πίεση, αποδεικνύοντας ότι έχει δική της λειτουργία που είναι ανεξάρτητη από άλλες ουσίες.

Την ώρα που ο Blaschko και ο Hornykiewicz προσπαθούσαν να καταλάβουν τον ρόλο της ντοπαμίνης στο σώμα, ο φαρμακολόγος Bernard Brodie και οι συνεργάτες του έβαζαν τις βάσεις για την ανακάλυψη του πρωταγωνιστικού ρόλου της ντοπαμίνης στον εγκέφαλο.

Η ρεζερπίνη, προερχόμενη από το Rauwolfia serpentina, ένα φυτό που χρησιμοποιείται εδώ και αιώνες στην Ινδία για τη θεραπεία ψυχικών ασθενειών, της αϋπνίας και για το δάγκωμα φιδιού, εισήχθη στη Δύση ως θεραπεία για τη σχιζοφρένεια. Το 1954, ο Τύπος άρχισε να επαινεί τα απίστευτα αποτελέσματα της ρεζερπίνης στη θεραπεία σοβαρών ψυχικών νοσημάτων. Ωστόσο, οι αναφορές στις παρενέργειες που προκαλούσε, άρχισαν σύντομα να αλλάζουν τη γνώμη των επιστημόνων. Ορισμένες από τις παρενέργειες της ρεζερπίνης, ήταν η ζάλη, ο πονοκέφαλος, ο έμετος και νευρομυϊκά συμπτώματα που μιμούνται τη νόσο του Πάρκινσον, όπως η μυϊκή ακαμψία.

Ο Brodie, χορηγώντας ρεζερπίνη σε ενέσιμη μορφή σε κουνέλια, παρατήρησε ότι τα ζώα έμειναν εντελώς ακίνητα. Η σεροτονίνη είχε σχεδόν εξαφανιστεί από τον εγκέφαλό τους, αλλά παραδόξως, τα φάρμακα που διεγείρουν την παραγωγή σεροτονίνης δεν ανέτρεψαν την ακινησία των κουνελιών.

Ο Carlsson συνειδητοποίησε ότι υπάρχουν άλλες ουσίες που εμπλέκονται στις παρενέργειες της ρεζερπίνης και άρχισε να τις ψάχνει. Σε ένα από τα πειράματά του, έκανε ένεση ρεζερπίνης σε ένα ζευγάρι κουνέλια, η οποία τους προκάλεσε ακινησία. Ακολούθως, τους χορήγησε λεβοντόπα και μέσα σε 15 λεπτά άρχισαν να χοροπηδούν. Αυτή ήταν και η στιγμή που ο Carlsson κατανόησε ότι αφού δεν υπήρχε νοραδρεναλίνη στον εγκέφαλο των κουνελιών, η μείωση της ντοπαμίνης λογικά θα ήταν η αιτία για την παραγωγή των ανασταλτικών κινητικών επιδράσεων της ρεζερπίνης. (Ντοπαμίνη: ο ρόλος της στην επιτυχία και στη διαμόρφωση της προσωπικότητας)

Οι σκεπτικιστές φιμώνονται

Το 1960, η ιατρική κοινότητα δεν ήταν ακόμη έτοιμη να δεχτεί ότι η ντοπαμίνη ήταν κάθε άλλο παρά ένα βαρετό ενδιάμεσο μεταξύ λεβοντόπας και νοραδρεναλίνης. Σε ένα διάσημο συμπόσιο του Λονδίνου, ο Carlsson και οι δύο συνάδελφοί του παρουσίασαν την υπόθεσή τους ότι η ντοπαμίνη μπορεί να είναι ένας νευροδιαβιβαστής, εμπλέκοντάς την έτσι στη νόσο του Πάρκινσον. Δέχθηκαν τότε σκληρή κριτική, με μερικούς από τους ειδικούς να τονίζουν ότι η λεβοντόπα δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένα δηλητήριο.

Σύντομα, αυτή η άποψη άλλαξε. Ο Hornykiewicz, ο βιοχημικός που είχε ανακαλύψει τα αποτελέσματα της ντοπαμίνης στη μείωση της αρτηριακής πίεσης, δοκίμασε τις ιδέες του Carlsson, εξετάζοντας τον εγκέφαλο ασθενών με νόσο του Πάρκινσον μετά το θάνατό τους, διαπιστώνοντας ότι σε αντίθεση με τους υγιείς εγκεφάλους, το  ραβδωτό σώμα των ασθενών με νόσο του Πάρκινσον δεν περιείχε σχεδόν καθόλου ντοπαμίνη. Σε συνεργασία με τον νευρολόγο Walther Birkmayer, το 1961, ο Hornykiewicz χορήγησε ενέσιμη λεβοντόπα σε 20 ασθενείς με νόσο του Πάρκινσον, παρατηρώντας σημαντική βελτίωση στην ακαμψία, την ακινησία και την αφωνία τους.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, η λεβοντόπα και η ντοπαμίνη έγιναν πρωτοσέλιδα. Ένα άρθρο των New York Times, του 1969, περιέγραψε παρόμοιες εκπληκτικές βελτιώσεις σε ασθενείς με νόσο του Πάρκινσον που έλαβαν θεραπεία με λεβοντόπα. Μέχρι σήμερα, η λεβοντόπα παραμένει το χρυσό πρότυπο για τη θεραπεία της νόσου του Πάρκινσον. (Νόσος του Πάρκινσον: Ποιες θεραπείες μπορούν να ανακουφίσουν τα συμπτώματα της;)

Η ντοπαμίνη συνεχίζει να είναι παρεξηγημένη

Το ιστορικό της ντοπαμίνης  δεν αφορά μόνο τη νόσο του Πάρκινσον, αλλά επεκτείνεται και στη θεραπεία της σχιζοφρένειας και του εθισμού.

Τη δεκαετία του 1940, ένας Γάλλος στρατιωτικός χειρουργός, άρχισε να χρησιμοποιεί ένα νέο αντιισταμινικό φάρμακο, την προμεθαζίνη, για να αποτρέψει το σοκ των στρατιωτών όταν υποβάλλονταν σε χειρουργική επέμβαση. Με τη χορήγηση του εν λόγω φαρμάκου, παρατήρησε ότι οι στρατιώτες είχαν εύφορη διάθεση, την ίδια ώρα που ήταν παράξενα ήρεμοι.

Αφού τροποποιήθηκε το φάρμακο με την προσθήκη ενός ατόμου χλωρίου και μετονομάστηκε σε χλωροπρομαζίνη, αποτέλεσε σύντομα θεραπεία για την ψύχωση. Εκείνη την εποχή, κανείς δεν έκανε τη σύνδεση με τη ντοπαμίνη. Οι σύγχρονοι γιατροί πίστευαν ότι ηρεμούσε τους ανθρώπους μειώνοντας τη θερμοκρασία του σώματός τους. Ωστόσο, ακριβώς όπως η ρεζερπίνη, η χλωροπρομαζίνη οδηγούσε σε μια σειρά από παρενέργειες που μιμούνταν πολύ τη νόσο του Πάρκινσον. Αυτό οδήγησε έναν Ολλανδό φαρμακολόγο, τον Jacques van Rossum, στην υπόθεση ότι ο αποκλεισμός των υποδοχέων της ντοπαμίνης θα μπορούσε να εξηγήσει τα αντιψυχωσικά αποτελέσματα της χλωροπρομαζίνης, μια ιδέα που είναι αποδεκτή ακόμη και σήμερα.

Τη δεκαετία του 1970, η ντοπαμίνη συνδέθηκε με τον εθισμό, μέσω έρευνας που πραγματοποιήθηκε σε ποντίκια. Η σύνδεση αυτή άρχισε να γίνεται κοινώς αποδεκτή, αλλά ταυτόχρονα έγινε και υπερβολικά απλοποιημένη. Σύμφωνα με ένα άρθρο του 2015, που δημοσιεύθηκε στο Nature Reviews Neuroscience, ακολούθησε ένα κύμα έρευνας χαμηλής ποιότητας που οδήγησε τους επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι είμαστε «εθισμένοι στη θεωρία του εθισμού της ντοπαμίνης». Σχεδόν κάθε είδος ευχαρίστησης συνδέθηκε με τη ντοπαμίνη, από το νόστιμο φαγητό, το παιχνίδι στον υπολογιστή και το σεξ, μέχρι τη μουσική και το ζεστό μπάνιο. Η πρόσφατη επιστήμη ωστόσο, δείχνει ότι η ντοπαμίνη δεν αφορά απλώς την ευχαρίστηση, αλλά συνδέεται και με την ανταμοιβή, την ανταπόκριση στο στρες, τη μνήμη, τη μάθηση, ακόμη και με τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος.

Από την πρώτη της σύνθεση, στις αρχές του 20ου αιώνα, η ντοπαμίνη είναι παρεξηγημένη και φαίνεται ότι οι σημερινές τάσεις υπεραπλούστευσής της, οδηγούν ξανά στην επανάληψη της ίδιας ιστορίας.

Σε μια από τις τελευταίες του συνεντεύξεις, ο Carlsson, ο οποίος πέθανε το 2018 σε ηλικία 95 ετών, τόνισε ότι η ντοπαμίνη εμπλέκεται σε όλα όσα συμβαίνουν στον ανθρώπινο εγκέφαλο, εφιστώντας την προσοχή σε ότι την αφορά, κυρίως σε ότι σχετίζεται με τη συνταγογράφηση φαρμάκων που έχουν ανασταλτική δράση απέναντί της. (Το κλειδί της ευτυχίας βρίσκεται στις ορμόνες)